სტატიები

„მაუწყებელი“ მიზნად ისახავს საზოგადოებრივად მნიშვნელოვანი, მაგრამ პოლიტიკური დღის წესრიგის მიერ უგულებელყოფილი საკითხების წინ წამოწევას და გთავაზობთ ანალიტიკურ სტატიებს.

როგორ „დაარეგულირა“ მთავრობამ სათამაშო ბიზნესი?

ავტორი: გიორგი ღვინჯილია

უკვე ორი თვეა რაც „ევოლუშენ გეიმინგში“ გაფიცვა მიმდინარეობს. საზოგადოებრივი აზრი იყოფა, როდესაც საქმე კაზინოს გაფიცული თანამშრომლების მხარდაჭერას ეხება. არსებობენ ადამიანები, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ ინდუსტრიის მავნებლობიდან გამომდინარე, მასში დასაქმებულები არც სოლიდარობას იმსახურებენ და არც თანადგომას. ეს შეხედულება მავნებლურია, მეტიც მისი გამოყენებით პირველ რიგში საკუთარი უსუსურობის შენიღბვა ხდება. ადამიანები, რომლებსაც საქართველოში აყვავებული კაზინოების ინდუსტრიისათვის წინააღმდეგობის გაწევა არ შეუძლიათ, ამ კაზინოების ყველაზე დაბალი რანგის თანამშრომლებზე ბრაზდებიან, თანაც მაშინ, როდესაც ეს თანამშრომლები საერთო კეთილდღეობისთვის იწყებენ ბრძოლას. ჩვენი ნამდვილი ტრაგედია იმაში მდგომარეობს, რომ ვერაფერს ვუხერხებთ ვერც კაზინოების მფლობელებს და ვერც მათ ლობისტებს პარლამენტში, რომლებმაც ქვეყანა აზარტული თამაშების ერთ-ერთ ჰაბად გადააქციეს.   2021 წელს პარლამენტმა სათამაშო ბიზნესის ახალი რეგულაციები მიიღო. პრემიერ ღარიბაშვილის თქმით, ცვლილებებს ჯერ სათამაშო ბიზნესის შეზღუდვა, ხოლო შემდეგ საბოლოოდ აკრძალვა უნდა მოჰყოლოდა. რეგულაციების მიღებას ელიტებს შორის მომხდარი დისკუსია უძღოდა წინ. მისი მონაწილეები სათამაშო ბიზნესთან გამკლავების გზებზე მსჯელობდნენ, ბჭობდნენ მორალურ ნორმებზე, რომლებითაც საზოგადოება „გემბლინგის“ პრობლემას უნდა მიემართებოდეს. ვინ არ დააფიქსირა საკუთარი აზრი ამ დისკუსიაში – მთავრობისა და ოპოზიციის ლიდერებმა, მართლმადიდებლური ეკლესიის იერარქებმა, ოლიმპიურმა ჩემპიონებმა და არასამთავრობო ორგანიზაციებმა. გუშინდელი თოვლივით გამქრალი დისკუსიის გახსენება გვაჩვენებს, თუ რამდენად უფუნქციოა ჩვენი დემოკრატია, სადაც საყოველთაო მნიშვნელობის საკითხების გადაწყვეტა უმრავლესობის ჩართულობის გარეშე, მეტიც მისთვის ილუზიის შექმნის ფონზე ხდება.   2022 წელს, მას შემდეგ, რაც კაზინოების შესახებ პოზიცია ყველამ დააფიქსირა და ნაბრძოლი რეგულაციებიც მიიღეს, სათამაშო ბიზნესის ბრუნვამ სარეკორდო 52 მილიარდ ლარს მიაღწია და 20 მილიარდით გადააჭარბა 2020 წლის მაჩვენებელს, როდესაც რეგულაციები ჯერ კიდევ არ მოქმედებდა. შეგვიძლია ვთქვათ, რომ დამოუკიდებელი საქართველოს „კაზინოს ქვეყნად“ მოხსენიება საფუძველმოკლებული სულაც არ არის. კიდევ ერთი თვალსაჩინო მაჩვენებელი გვეუბნება, რომ 2022 წელს მთლიანად ბიზნეს-სექტორის ბრუნვამ 181.8 მილიარდი ლარი შეადგინა, საერთო ბრუნვაში სათამაშო ბიზნესის წილი კი 29% იყო.<a href="#_ftn1" name="_ftnref1">[1]</a> 2024 წელს ჩატარებული კიდევ ერთი კვლევის მიხედვით, აზარტულ თამაშებთან შეხების გამოცდილება მოზარდების 31%-ს აქვს, ხოლო მთლიანად ქვეყანაში აზარტული თამაშების 1 000 000 მომხმარებელია დარეგისტრირებული.<a href="#_ftn2" name="_ftnref2">[2]</a> პრობლემა არათუ მოგვარდა, არამედ უფრო დამძიმდა კიდეც. გაუარესების ფონზე საინტერესოა, რატომ აღარ აქტიურობენ რეგულაციების ავტორები და საჯარო დისკუსიის მონაწილეები, რატომ არ ცდილობენ აზარტული თამაშების საკითხის წინასაარჩევნოდ პოლიტიზებას? რატომ დაავიწყდათ თამაშზე დამოკიდებული ახალგაზრდები და მათი ოჯახები მათ, ვინც ოჯახებს იცავს? სათამაშო ბიზნესი თითქმის ყოველ წელს ხსნის წინა წლის რეკორდს, თუმცა 2021 წელი მაინც განსაკუთრებული იყო, კაზინოების ბრუნვამ 48 მილიარდი ლარი შეადგინა, რითაც წინა წლის მაჩვენებელს (20.55 მილიარდი) 15 მილიარდზე მეტით გადააჭარბა. მაშინდელმა პრემიერმა, ირაკლი ღარიბაშვილმა, მთავრობის სხდომა გამართა, რომელზეც ორ ცენტრალურ საზრუნავად უმუშევრობა და აზარტული თამაშები გამოაცხადა. პრემიერი იმეორებდა, რომ არსებული სოციალური დინამიკა “შემაშფოთებელია“, სოციალურ შემწეობას 600 000 ადამიანი იღებს, ხოლო მათი ნახევარი შრომისუნარიანია.<a href="#_ftn3" name="_ftnref3">[3]</a>   უმუშევრობასთან ბრძოლის დაანონსების შემდეგ, ღარიბაშვილი აზარტული თამაშების ირგვლივ შექმნილი საგანგაშო მდგომარეობის განხილვას შეუდგა. მისი სიტყვები აჩვენებს, რომ მთავრობაში კარგად აქვთ გააზრებული, რა პრობლემას უქმნის სათამაშო ბიზნესი ქართულ ეკონომიკას: „მილიარდ ხუთასი მილიონი ლარი, მილიარდ ხუთასი მილიონი ლარი… გაედინება ქვეყნიდან, ამ ონლაინ კაზინოების მეშვეობით, ჩვენი მოქალაქეები, აი, სწორედ, ეს ადამიანები, ვისზეც მე ახლა ვსაუბრობდი და არა მხოლოდ ისინი, ჩვენი ახალგაზრდები, ყოველდღე თამაშობენ ონლაინ კაზინოში და აგებენ ფულს და ეს თანხა შეადგენს მილიარდ ხუთას მილიონ ლარს…“- ყოფილი პრემიერის თანახმად, მასობრივი ხელმისაწვდომობის ფონზე ონლაინ კაზინოებში სწორედ დაბალი შემოსავლების მქონე ადამიანები თამაშობენ, რომლებსაც საკუთარი შემოსავლის გაზრდა სურთ. მეორე მხრივ, ღარიბაშვილი განმარტავდა, რომ კაზინოებს ძირითადად საზღვარგარეთ დარეგისტრირებული კომპანიები ფლობენ, შესაბამისად ღარიბი ქართველების მიერ წაგებული თანხები უცხო ქვეყნებში გაედინება. სხდომაზე გაჟღერებული გეგმის მიხედვით პირველ ეტაპზე აზარტული ბიზნესის შეზღუდვა, ხოლო საბოლოოდ მისი აკრძალვა უნდა მომხდარიყო.   ღარიბაშვილამდე და ღარიბაშვილთან ერთად, აზარტული თამაშების პრობლემაზე, დეკანოზი ანდრია ჯაღმაიძე საუბრობდა. პრემიერის მსგავსად დეკანოზიც აზარტული თამაშების შეზღუდვასა და საბოლოო აკრძალვას ითხოვდა. მამა ანდრია საგანგაშო სტატისტიკას უსვამდა ხაზს, რომლის მიხედვითაც ბოლო ათი წლის განმავლობაში აზარტული თამაშების ბრუნვა 200-ჯერ გაიზარდა. 2008 წლის მონაცემებით, სათამაშო ბიზნესის ბრუნვა 70 მილიონ ლარს შეადგენდა, რაც 2019 წელს 13 მილიარდად გადაიქცა. რთული წარმოსადგენი იყო, რომ, სულ რამდენიმე წლის შემდეგ, 2008 წლის მონაცემი კიდევ ოთხჯერ გაიზრდებოდა და 52 მილიარდს მიაღწევდა. ჯაღმაიძე მთავრობაში მოკალათებულ სათამაშო ბიზნესის ლობისტებს ამხელდა: „თებერვალში ერთი წელი გახდება, რაც კანონპროექტი მზად არის და იმის გამო რომ ლობისტები ჰყავს ამ ბიზნესს, ეს არის ძალიან დიდი ბიზნესი, არის ძალიან დიდი ფული, ძალიან ბევრი ადამიანია ჩართული და ინტერესი აქვს ძალიან ბევრს, რომ როგორღაც რაიმე ზიანი არ მიადგეს მათ შემოსავლებს აქედან, ამდენი ხანი არის გაჩერებული კანონპროექტი“ – მისი შეფასებები ზუსტი და ემოციური იყო: „ვაშენებთ თითქოს თავისუფალ საზოგადოებას და მოსახლეობა ჩავყარეთ მონობაში, მონობაში ჩავყარეთ, აზარტული თამაშების მონობაში“[…] „სახელმწიფო თუ იმის იმედზე არის რომ ბიუჯეტში აქედან შესული ფულით რამე სიკეთეს მოიტანს, მაშინ დამსგავსებია ერთ-ერთ მოთამაშეს, რომელსაც ჰგონია, რომ კაზინოში რამეს მოიგებს და სინამდვილეში ყოველ ამ იმედზე, რომ ბიუჯეტში რაღაც შევა, აგებს თავის საუკეთესო შვილებს კაზინოში… მე ძალიან გამაკვირვა პარლამენტის თავმჯდომარის განცხადებამ აზარტულ თამაშებთან დაკავშირებით, მან თქვა, რომ რეგულაციები არ არის საჭირო, რაღაც გაუგებარი ქართული არის, ნახეთ რა წერია: „ხელაღებით რაღაცის აკრძალვა ან რაღაცის დაშვება, არ არის ის, რაც სიღარიბეს შეამცირებს…“ – რა ქართულია რა წინადადებაა, რა გავაკეთოთ, რა შინაარსი დევს ამაში ვერ გავიგე…“<a href="#_ftn4" name="_ftnref4">[4]</a>   დისკუსიაში არასამთავრობო სექტორიც მონაწილეობდა. „სოციალური სამართლიანობის ცენტრი“ აზარტული თამაშების ბავშვებს შორის გავრცელების საგანგაშო მასშტაბის შესახებ წერდა. მამა ანდრიას მსგავსად არასამთავრობო ორგანიზაციაც ამტკიცებდა, რომ სათამაშო ბიზნესის მომხმარებელთა დიდი ნაწილი საზოგადოების ღარიბ ფენებს წარმოადგენს. ცენტრის აზრით, ეს რიცხვები განსაკუთრებით საგანგაშო იმ პირობებში იყო, სადაც 200 000 ბავშვი სიღარიბეში იზრდება.<a href="#_ftn5" name="_ftnref5">[5]</a> 2021 წლის საოცარმა ზრდამ, მართლაც, ყველა შეაწუხა. აზარტული თამაშების შესახებ გამართული დისკუსიის მაგალითზე იშვიათ სურათს ვხედავთ, როდესაც კონკრეტული საკითხის განხილვისას მთავრობა, მართლმადიდებელი ეკლესია და არასამთავრობო სექტორი ფაქტობრივად საერთო პოზიციაზე აღმოჩნდნენ, თუმცა არსებობდა განსხვავებული მოსაზრებებიც.   2021 წლის 17 დეკემბერს პარლამენტმა მეორე მოსმენით დაუჭირა მხარი კანონპროექტს, რომელიც, ერთი მხრივ, აზარტული თამაშების რეკლამას კრძალავდა, ხოლო, მეორე მხრივ, 25 წლამდე ახალგაზრდებისთვის, სოციალური დახმარების მიმღებთათვის და საჯარო მოხელეებისათვის თამაშებში მონაწილეობას ზღუდავდა. 20 დეკემბერს ლაშა ტალახაძემ და ქართველმა „ჰალკმა“ პრესკონფერენცია გამართეს: „თუ ეს რეგულაციები შევა, თუ სათამაშო ბიზნესი შეწყვეტს სპორტის დაფინანსებას, ეს იქნება სპორტისთვის დამღუპველი“ – ამბობდა საგინაშვილი და ახალი რეგულაციების შეჩერებას ითხოვდა.<a href="#_ftn6" name="_ftnref6">[6]</a> სპორტსმენებს მამა შალვა კეკელიამ უპასუხა და რეგულაციებს დაუჭირა მხარი. მღვდელი სპორტსმენებს კაზინოდან მიღებული დაფინანსების მიღებაზე უარის თქმისკენ, ხოლო საზოგადოებას პრემიერის ინიციატივის ირგვლივ გაერთიანებისკენ მოუწოდებდა: „ერთი სპორტსმენი საუბრობდა, რომ, იცით რაო, მე აზარტული თამაშები, რომ ფულს არ მიხდიდნენო, საერთოდ სპორტს ვერ შევძლებდიო, ვერაფერს გავაკეთებდიო, მე უცხოეთში უნდა წავსულიყავიო, რომ არა ეს აზარტული თამაშები. მე მინდა ამ სპორტსმენებს მივმართო, რომ ამ აზარტული თამაშების გამო ბევრი დედა წავიდა უცხოეთში და იქ მომვლელად მუშაობს, იმიტომ, რომ მათმა შვილმა აზარტულ თამაშებში ფული წააგო, სახლი წააგო, ქუჩაში დარჩა და დედები დღეს უცხოეთში არიან მომვლელებად, მუშაობენ, რომ ეს ფულები იხადონ საკუთარი მეუღლეების და შვილების გამო, თქვენ, როდესაც ამ ფულებს გაძლევენ, გაძლევენ სისხლიან ფულებს, ეს ფული არის სისხლიანი ფული, ეს ის ფულია, ადამიანების სიკვდილისა განადგურებისა…“<a href="#_ftn7" name="_ftnref7">[7]</a>   განცხადება გაავრცელა „ევროპაბეთმაც“. ტოტალიზატორი გვაფრთხილებდა, რომ წარმოდგენილი რეგულაციები ვერც ბავშვებს გადააჩვევს თამაშს და ვერც ფულის გადინებას შეწყვეტს: „ჩვენი საგანგაშო მესიჯი არის ყველასთან – ეს ფული ქვეყნიდან გავა და ბავშვები თამაშს არ შეწყვეტენ, მხოლოდ იმიტომ, რომ ჩვენ ასაკი უბრალოდ, ავწიეთ“.<a href="#_ftn8" name="_ftnref8">[8]</a> კაზინოების მიერ ერთ-ერთი ყველაზე ხშირად გამეორებული არგუმენტი გვეუბნება, რომ აკრძალვის შემთხვევაში 52 მილიარდიანი ბაზარი მიწისქვეშეთში გადაინაცვლებს. სათამაშო ბიზნესის ასოციაცია „ხელზე მაზაობის“ დაბრუნებას პროგნოზირებდა, მათი თქმით, აკრძალვების შედეგად ქვეყანაში „მაზაობის“ რენესანსი მოხდებოდა.<a href="#_ftn9" name="_ftnref9">[9]</a> კაზინოები პირდაპირ ამბობდნენ, რომ სჯობს ახალგაზრდებმა ფული ისევ მათთან წააგონ, ვიდრე „მაზავშიკებთან“. ცვლილებებს ეწინააღმდეგებოდა მედიისა და ოპოზიციის ნაწილიც, „ტვ პირველის“ მფლობელი ჭუტა წერეთელი კომიტეტის სხდომიდან გააძევეს. რეგულაციები დარტყმა იყო ოპოზიციური მედიისთვის, რომელიც რეკლამიდან მიღებული შემოსავლის დიდ ნაწილს კარგავდა.<a href="#_ftn10" name="_ftnref10">[10]</a> 2021 წელს ცვლილებები ოვაციების ფონზე მიიღეს, რეგულაციები სოციალურ დაავადებაზე გამარჯვებად მოინათლა. სულ ერთი წელი იყო გასული, როდესაც გაოცებულმა ღარიბაშვილმა გვამცნო, რომ შემცირების ნაცვლად სათამაშო ბიზნესის ბრუნვა გაიზარდა. 2024 წლის უახლესი სტატისტიკა „პოსტ-ტვ“-ის ეთერიდან გავიგეთ, სათამაშო ბიზნესის სამმართველოს უფროსის, ლაშა პიტნავას ინფორმაციით, საქართველოში ონლაინ აზარტულ თამაშებს ყოველთვიურად 900 000 ადამიანი თამაშობს. კაზინოს დამცველთა ერთ-ერთი ფუნდამენტური არგუმენტის მიხედვით, ეს, ძირითადად, უცხო ქვეყნის მოქალაქეები არიან, თუმცა პიტნავა ამ არგუმენტსაც აქარწყლებს და გულწრფელად ამბობს, რომ 900 000 მოთამაშიდან უცხო ქვეყნის მოქალაქე მხოლოდ 12 000-ა. ჩვენ არ გვაქვს წინა წლების მონაცემები, თუმცა, გამოდის, რომ საჯარო მოხელეების, სოციალურად დაუცველებისა და არასრულწლოვანებისათვის თამაშის აკრძალვის და უცხო ქვეყნების მოქალაქეთათვის ქართულ კაზინოებზე წვდომის გამარტივების შემდეგ, ჩვენი სტატისტიკა ასე გამოიყურება – ყოველთვიურად აზარტული თამაშებით საქართველოს 900 000 მოქალაქე არის დაკავებული. პიტნავა პოზიტიურ სტატისტიკასაც გვაწვდის, რეგულაციების შემდეგ გაიზარდა კაზინოებიდან ბიუჯეტში შესული თანხა, 2024 წლის პირველი 6 თვის მონაცემებით ამ თანხამ 700 მილიონი ლარი შეადგინა და თითქმის გაუტოლდა მთელი წინა წლის მაჩვენებელს, 831 მილიონ ლარს. სათამაშო ბიზნესის სამმართველოს უფროსის ვარაუდით, 2024 წელს კაზინოებიდან ბიუჯეტში შესული თანხა პირველად გადააბიჯებს ერთ მილიარდს.<a href="#_ftn11" name="_ftnref11">[11]</a>   რა შეიცვალა ბაზრის დარეგულირების შედეგად? სათამაშო ბიზნესის შემოსავალი მხოლოდ გაიზარდა, ეს შემოსავალი იმ 900 000 საქართველოს მოქალაქის ჯიბიდან ამოღებული თანხებისგან შედგება, რომელიც ყოველთვიურად საკუთარი ხელფასის, შემწეობის, ან ემიგრანტი ოჯახის წევრების მიერ გამოგზავნილი თანხის ნაწილს აგებს. კიდევ ერთი სტატისტიკური მონაცემის მიხედვით, 2022 წლის აპრილში საქართველოში ხელფასი სულ 898 000-მა ადამიანმა აიღო, მოთამაშეების რაოდენობაზე 2 000-ით ნაკლებმა, მათი დიდი ნაწილი დაბალანაზღაურებად სამსახურებშია დასაქმებული.<a href="#_ftn12" name="_ftnref12">[12]</a> ქვეყნის შიგნით მიღებულ ხელფასს ემიგრანტების გზავნილებიც უნდა დავამატოთ და, გასაგები გახდება, საიდან იღებენ ონლაინ კაზინოები ამხელა შემოსავალს.   მომხდარიდან რამდენიმე დასკვნა უნდა გამოვიტანოთ. აზარტული თამაშების ბიზნესს უზარმაზარი ქსელი ლობირებს; კაზინოები საზოგადოებრივ აზრზე მუშაობენ, ისინი აფინანსებენ სპორტულ ჩემპიონატებს და ოლიმპიურ ჩემპიონებს, ონლაინ მედიას და „იუთუბერებს“. მეორე მხრივ, მნიშვნელოვანია აღვიქვათ, როგორ იქმნება და მთავრდება დისკუსია საჯარო სივრცეში. რეგულაციების შედეგად ყველა მოგებული დარჩა – მთავრობა, რომელმაც ბიუჯეტში მეტი თანხის მობილიზება მოახერხა, სპორტსმენები, რომლებმაც დაფინანსება არ დაკარგეს და კაზინოები, რომლებმაც ბრუნვის სარეკორდოდ გაზრდა მოახერხეს. გააბედნიერეს გაძარცვული და გასაძარცვი ხალხიც, რომლებსაც ყველა მედიის პირით გამოუცხადეს, რომ მთავრობამ სათამაშო ბიზნესი შეზღუდა.   ქვეყნისა და ოჯახების უმსხვილეს მძარცველთან ერთად, აზარტული თამაშების ბიზნესი ახალგაზრდების ერთ-ერთ უმსხვილეს დამსაქმებლადაც იქცა, რომელიც საკუთარ გაფიცულ თანამშრომლებს, არც მეტი არც ნაკლები, ასობით დაქირავებულ „ზონდერს“ უპირისპირებს. ხოლო ამის შემხედველი საზოგადოების ნაწილი გაფიცულთა წინააღმდეგ მორალისტობს და ახალგაზრდებს შხამიანი ისრებივით ესვრის ფრაზებს იმის შესახებ, რომ ყველა მათგანი დამნაშავეა და სოლიდარობას არ იმსახურებს. აღნიშნული მსჯელობები ასუსტებს გაფიცვის სულისკვეთებას, გაფიცვის მარცხი ქვეყანას აღწერილი „რეგულაციების“ მსგავს შედეგს მოუტანს – მომავალში კაზინოში კიდევ უფრო მეტი ახალგაზრდა, კიდევ უფრო დაბალ ხელფასად იმუშავებს. გაგრძელდება უძლური მორალისტობაც. არსებობს კაზინოების დამცველთა კიდევ ერთი საყვარელი არგუმენტი, რომლის მიხედვითაც, წაგებული ფულით სახელმწიფო ბიუჯეტის შევსება ხდება. ბიუჯეტი მართლაც ივსება, თანაც საოცარი ლოგიკით – საქართველოს მოქალაქეებმა ჯერ მრავალი მილიარდი ლარი უნდა წააგონ კაზინოებში, ხოლო შემდეგ ეს კაზინოები ბიუჯეტში ერთ მილიარდს გადარიცხავენ. შეგვიძლია გავიხსენოთ მამა ანდრიას სიტყვები, რომ სახელმწიფო, რომელიც აზარტული თამაშებიდან ბიუჯეტის შევსებას ცდილობს, დამსგავსებია სათამაშო აპარატში თავით ჩამძვრალ მოთამაშეს, რომელიც მოგებას უიმედოდ ელოდება და საუკეთესო შვილებს კარგავს. ეს ზედმეტად რბილი შედარებაა და თითქოს ცოდვებს წმენდს სახელმწიფოს, რომელიც დიდი სქემის უნებლიე მსხვერპლად არის გამოყვანილი. საქმე უარესად არის, სინამდვილეში ქართული სახელმწიფო სათამაშო აპარატს არის დამსგავსებული, ეკრანიდან მუსიკა ისმის, ცისარტყელას ფერები ანათებს, ხოლო საზოგადოება გაბრუებული მოთამაშეა, რომელსაც საერთოდაც დაავიწყდა, როგორ აღმოჩნდა კაზინოში. მოთამაშეს პოლიტიკოსები და მღვდლები ეწვივნენ, დაამშვიდეს, მხარზე ხელი დაადეს და დააიმედეს, მანაც გულწრფელი მადლობა ეკრანისთვის თვალის მოუშორებლად გადაიხადა.   პ.ს. რამდენიმე დღის წინ მამა შალვა კეკელიას კიდევ ერთი მიმართვა გავრცელდა, რომელსაც სოციალურ ქსელებში ფართო გამოხმაურება მოყვა. მღვდელი ისევ სამართლიანად აკრიტიკებს ქართველ სპორტსმენებს, რომლებიც კაზინოების სახედ გადაიქცნენ. სპორტსმენების საქციელს გამართლება არ აქვს, ისინი უფრო მკაცრ მხილებასაც იმსახურებენ.<a href="#_ftn13" name="_ftnref13">[13]</a> ჩვენებური საჯარო დისკუსიის ერთ-ერთ ყველაზე შეურაცხმყოფელ სიტყვად „რადიკალიზმი“ იქცა, თუ რადიკალი გიწოდეს დაშნა უნდა მოიმარჯვო. რადიკალობა ძალადობასთან, იდეოლოგიურ სიგიჟესთან და დესტრუქციულობასთან არის ასოცირებული. ტერმინის ამგვარ გამრუდებას, არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ მთლიანად მსოფლიოში ვხვდებით. სინამდვილეში რადიკალიზმი გულისხმობს რწმენას, რომ საზოგადოების გაუმჯობესება მხოლოდ დიდი და გარდამტეხი ცვლილებებით არის შესაძლებელი. ტერმინი ლათინური სიტყვა radix-იდან არის ნაწარმოები, რომელიც ფესვს ნიშნავს. ორიგინალური მნიშვნელობით, რადიკალიზმი პრობლემის ფესვებში ჩაწვდომას, მისი სათავის აღმოფხვრას ნიშნავს. ჯანსაღი რადიკალიზმის ერთ-ერთი ულამაზესი ნიმუში მოსე იყო. როდესაც დაინახა, რომ ხალხი ოქროს ხბოს ეთაყვანება მოსემ „აიღო მათი გაკეთებული ხბო, ცეცხლში დაწვა, მტვრად აქცია, წყალს მოაფრქვია და ისრაელიანებს შეასვა“. მოსეს ნახევარზომებისთვის არ მიუმართავს, მას არც სიმართლის შერბილება და ძლიერებისათვის გვერდის ასავლელი გზების ძიება დაუწყია. შესაძლოა, ჩვენი რადიკალური პრობლემების მოგვარებასაც ასეთი ბიბლიური მხილება სჭირდება, რომელიც სიმართლის ნაწილ-ნაწილ მოწოდების ნაცვლად პირდაპირ ხის ფესვების მოთხრას დაიწყებდა. კარგია, რომ სპორტსმენებს მორალური დისკომფორტი ექმნებათ, მაგრამ ეს მხილებების სერია, ისევე, როგორც ზევით აღწერილი დისკუსია, მიჩენს კითხვას – ხომ არ იკავებს ეს ლამაზი სიტყვები რეალური რადიკალიზმის ადგილს, რომელიც ჩვენი პრობლემების მოსაგვარებლად არის საჭირო.   შენიშვნები   <a href="#_ftnref1" name="_ftn1">[1]</a> <a href="https://komentari.ge/article/sathamasho-biznesi-sotsialuri-kethildgheoba-da-sakhelmtsiphos-roli/">https://komentari.ge/article/sathamasho-biznesi-sotsialuri-kethildgheoba-da-sakhelmtsiphos-roli/</a> <a href="#_ftnref2" name="_ftn2">[2]</a> <a href="https://komentari.ge/article/sathamasho-biznesi-sotsialuri-kethildgheoba-da-sakhelmtsiphos-roli/">https://komentari.ge/article/sathamasho-biznesi-sotsialuri-kethildgheoba-da-sakhelmtsiphos-roli/</a> <a href="#_ftnref3" name="_ftn3">[3]</a> https://www.facebook.com/share/v/xc3e7f89Um5BseAY/ <a href="#_ftnref4" name="_ftn4">[4]</a> <a href="https://bitly.cx/nwLLm">https://bitly.cx/nwLLm</a> <a href="#_ftnref5" name="_ftn5">[5]</a> <a href="https://socialjustice.org.ge/ka/products/emc-azartuli-industriisgan-bavshvta-datsvas-moitkhovs">https://socialjustice.org.ge/ka/products/emc-azartuli-industriisgan-bavshvta-datsvas-moitkhovs</a> <a href="#_ftnref6" name="_ftn6">[6]</a><a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90">თუ</a> <a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90">სათამაშო</a> <a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90">ბიზნესი</a> <a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90">შეწყვეტს</a> <a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90">დაფინანსებას</a><a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90">, </a><a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90">სპორტისთვის</a> <a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90">დამღუპველი</a> <a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90">იქნება</a><a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90"> — </a><a href="https://on.ge/story/95903-%E1%83%97%E1%83%A3-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%A2%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A4%E1%83%98%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%A1%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%A1-%E1%83%98%E1%83%A5%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%98%E1%83%A1%E1%83%97%E1%83%95%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A6%E1%83%A3%E1%83%9E%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%9A%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%90%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%90%E1%83%A8%E1%83%9D-%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%96%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%A1%E1%83%9D%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90-%E1%83%A1%E1%83%9E%E1%83%9D%E1%83%A0%E1%83%A2%E1%83%A1%E1%83%9B%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%A8%E1%83%94%E1%83%AE%E1%83%95%E1%83%93%E1%83%90">სპორტსმენები</a> <a href="#_ftnref7" name="_ftn7">[7]</a> <a href="https://bitly.cx/prsw">https://bitly.cx/prsw</a> <a href="#_ftnref8" name="_ftn8">[8]</a> <a href="https://bm.ge/news/quotevropabetisquot-3-shekitxva-azartuli-tamashebis-shezgudvis-iniciatorebs/97523">https://bm.ge/news/quotevropabetisquot-3-shekitxva-azartuli-tamashebis-shezgudvis-iniciatorebs/97523</a> <a href="#_ftnref9" name="_ftn9">[9]</a> <a href="https://tabula.ge/ge/news/677283-satamasho-biznesis-asotsiatsia-legaluri">https://tabula.ge/ge/news/677283-satamasho-biznesis-asotsiatsia-legaluri</a> <a href="#_ftnref10" name="_ftn10">[10]</a> <a href="https://ajaratv.ge/article/88141">https://ajaratv.ge/article/88141</a> <a href="#_ftnref11" name="_ftn11">[11]</a> <a href="https://bitly.cx/fXXK">https://bitly.cx/fXXK</a> <a href="#_ftnref12" name="_ftn12">[12]</a> <a href="https://bm.ge/news/6000-larze-magali-xelfasi-saqartvelos-mosaxleobis-1-s-aqvs/109969">https://bm.ge/news/6000-larze-magali-xelfasi-saqartvelos-mosaxleobis-1-s-aqvs/109969</a> <a href="#_ftnref13" name="_ftn13">[13]</a> https://www.facebook.com/share/v/onc517wdBJDwbDed/

რა გვაჩვენა “ევოლუშენის” გაფიცვამ?

ავტორები: ანი გიორგაძე, გიორგი ჩაგელიშვილი

<blockquote>– ვინ არიან ეს ადამიანები, რომლებსაც ამ დღეების განმავლობაში აქ ვხედავთ და ვინაობას არ ასახელებენ, თქვენ ხომ არ იცით?- ეკითხება ჟურნალისტი “ევოლუშენის” მენეჯერს. – არ ვიცი. – თქვენ უცნაურად არ გეჩვენებათ, რომ ათობით შავებში ჩაცმული პირი, აქ [“ევოლუშენის” შესასვლელში] დგას? – თქვენ რომ მოდიხართ და მეუბნებით, რომ ხართ “მაუწყებლის” წევრი, ხომ შეგიძლიათ, არ მითხრათ, შენი არჩევანია, თავისუფალი ქვეყანაა.”</blockquote>   უკვე კვირებია, რაც “ევოლუშენის” ოფისებს შავებში ჩაცმული, ნიღბიანი ადამიანების ჯგუფები ამაგრებენ. ისინი საკუთარ ვინაობასა და პოზიციას არ ასახელებენ. ამ ხნის განმავლობაში მათ არაერთხელ მიაყენეს გაფიცულებს და მათ მხარდამჭერებს სიტყვიერი თუ ფიზიკური შეურაცხყოფა. მათზე პასუხისმგებლობას არც კომპანია იღებს და არც პოლიცია. ამგვარი ჯგუფების გამოჩენა მოულოდნელი სიახლეა მათთვის, ვისაც ბოლო წლების გაფიცვები ახსოვს.   12 ივლისს “ევოლუშენ ჯორჯიას” 4000-ზე მეტი თანამშრომელი გაიფიცა. გაფიცულები კომპანიაში ღირსების შემლახველ სამუშაო გარემოს და პირობებს აპროტესტებდნენ. გაფიცვამდე “ევოლუშენში” დასაქმებულთა პროფკავშირი, “ევო-კავშირი”, აგრომეურნეობის, ვაჭრობისა და მრეწველობის პროფკავშირ “ლაბორთან” ერთად, ხანგრძლივ მოლაპარაკებებს აწარმოებდა კომპანიის მენეჯმენტთან, თუმცა, უშედეგოდ. 40-მდე მოთხოვნის შეუსრულებლობის გამო, მოლაპარაკებების დასრულებიდან ერთ თვეში პროფკავშირი გაიფიცა. ეს თანამედროვე საქართველოს ისტორიაში ყველაზე მასშტაბური გაფიცვაა, რომელმაც როგორც ადგილობრივ, ასევე საერთაშორისო დონეზე სოლიდარობის დიდი ტალღა მოჰყვა.     რატომ ირჩევს “ევოლუშენი” საქართველოს? “ევოლუშენ ჯორჯია” აზარტული თამაშების სერვისების გლობალური მიმწოდებლის, შვედური კომპანია “ევოლუშენ გეიმინგის” შვილობილი კომპანიაა. 2023-2024 წლის ფინანსური ანგარიშების მიხედვით, მათი შემოსავალი 2 მილიარდამდეა, ხოლო მოგება 1 მილიარდ დოლარს შეადგენს. კომპანიის სათავო ოფისი სტოკჰოლმში მდებარეობს, ხოლო <a href="https://www.evolution.com/investors/share/shareholder-structure/">წილები</a> მსოფლიოს ფინანსური ბაზრის გიგანტებს, საინვესტიციო ფონდებს და გლობალურ კორპორაციებს ეკუთვნით. ასეთია, მაგალითად, კალიფორნიაში დაფუძნებული “კაპიტალ გრუფი”, რომელიც 5 კონტინენტზე ოპერირებს. სხვა შვედურ კომპანიებთან ერთად, “ევოლუშენის” წილს ფლობს, ნორვეგიის ბანკიც. ყველაზე დიდი აქციონერების ათეულშია მსოფლიოში უდიდესი მულტინაციონალური საინვესტიციო კომპანია “ბლექროკი”, რომელიც არაერთხელ გამხდარა კრიტიკის ობიექტი საეჭვო რეპუტაციის კომპანიების აქციონერობის გამო – კომპანიების, რომლებიც დაბალი შრომითი პირობებით და ადამიანის უფლებების უხეში დარღვევით გამოირჩევიან. კორპორაციის მასშტაბიდან გამომდინარე, საგანგაშოდაა მიჩნეული მისი გავლენა, განსაკუთრებით ამერიკის შეერთებულ შტატებში, როგორც ფინანსურ ბაზრებზე და ეკონომიკაზე, ასევე პოლიტიკურ პროცესებზე.   გამჭვირვალეობის საკითხი განსაკუთრებით აქტუალურია სათამაშო ბიზნესში. ქართულ ბაზარზე, სადაც აზარტული თამაშების კომპანიებს მაქსიმალური კომფორტი აქვთ შექმნილი და მათი მფლობელები პოლიტიკური ელიტები არიან, ბიზნესში ჩართული აქტორების რეალური შემოსავლების დადგენა რთულია. სათამაშო ბიზნესის ბრუნვა რეკორდულ ნიშნულზეა და 2023 წელს 53 მილიარდს <a href="https://commersant.ge/news/busuness/satamasho-biznesis-brunvam-52-mlrd-lars-gadaacharba">გადააჭარბა</a>. სახელმწიფოს სრული ჩაურევლობა “ევოლუშენ ჯორჯიას” და გაფიცულების დაპირისპირებაში, კიდევ ერთხელ გვაჩვენებს, ხელისუფლების და მთლიანად პოლიტიკური ელიტის მჭიდრო კავშირს სათამაშო ბიზნესთან. ონლაინ კაზინოების მომხმარებელთა საგანგაშო რაოდენობასთან ერთად, სათამაშო ბიზნესს ჩვენი შრომის ბაზარიც იზიდავს.   აღსანიშნავია, რომ “ევოლუშენში” დასაქმებულთა უმრავლესობა ახალგაზრდები, სტუდენტები არიან. “ევოლუშენ ჯორჯია” რამდენიმე ენაზე აწვდის კაზინოებს სერვისს. მრავალეთნიკური მუშახელი და დაბალი ანაზღაურების სტანდარტი ხელსაყრელი წინაპირობაა ხარისხიანი სერვისის იაფად შესაქმნელად. “ევოლუშენი”, კაზინოებისგან განსხვავებით, თავისუფალია დამატებითი მოსაკრებლის გადახდისგანაც და ხარჯებს აქაც ზოგავს. უფუნქციო შრომის ინსპექცია, დაბალი გადასახადები და კორუფციული გარიგებები საქართველოს სამოთხედ აქცევს უცხოური კაპიტალისთვის.   პირველი სამსახური თუ შრომითი ექსპლუატაცია? საქართველოში ახალგაზრდების უმრავლესობა სერვისის სფეროშია დასაქმებული – კონსულტანტებად, კურიერებად, მიმტანებად. მათი ანაზღაურება არათუ ევროპული სტანდარტით, არამედ რეგიონშიც დაბალია და ხშირად მეზობელ ქვეყნებში განსაზღვრულ მინიმალურ ხელფასს ჩამორჩება. “ევოლუშენ ჯორჯია” საქართველოში 2018 წელს გამოჩნდა და მინიმალური საჭირო უნარების და მოქნილი გრაფიკის გამო, მალევე, სტუდენტებისთვის ხელსაყრელი სამსახური გახდა. . თუმცა, აღმოჩნდა, რომ ერთი შეხედვით სტუდენტებზე მორგებული სამსახური ბევრად მეტ ენერგიას და შრომას მოითხოვს.   კომპანიაში არსებული პრობლემები და საერთო გამოცდილებები, დროთა განმავლობაში, უფრო და უფრო ხილული გახდა. სტუდენტებისთვის “პირველ სამსახურად” დაბრენდილი “ევოლუშენი”, არც ისეთი შემოსავლიანი გამოდგა, როგორც კომპანიის მომაჯადოებელი რეკლამებიდან ჩანდა, არც გარემო იყო სოციალურ ქსელებში გავრცელებული გაპრიალებული ფოტოებისა და ვიდეორგოლების შესაბამისი.   დასაქმებულების უმრავლესობას “ევოლუშენი” სუპერმარკეტებში არსებულ ანაზღაურებაზე ოდნავ მეტს სთავაზობს. “ევოლუშენში” მოსულ ახალ თანამშრომელს, ე.წ. “ნიუქამერს” შეიძლება თვეები დასჭირდეს, რომ სისტემაში კარგად გაერკვეს. სტუდენტებისთვის განსაკუთრებით პრიორიტეტული სწავლისა და მუშაობის შეთავსებაა. სწავლის გადასახადთან ერთად, უმრავლესობას ქირის გადახდაც უწევს, რაც მაღალ ხარჯებთანაა დაკავშირებული. სახელმწიფო ამ მხრივაც იხსნის პასუხისმგებლობას და, სტუდენტების არაერთი პროტესტის მიუხედავად, სტუდენტური საცხოვრებლის აშენება ჯერ კიდევ დაპირებად რჩება.   იმისათვის, რომ ახალმა თანამშრომელმა 650 ლარზე მეტის გამომუშავება შეძლოს და, უკეთეს შემთხვევაში, 1000 ლარს აცდეს, თვის განმავლობაში რამდენიმე ღამის ცვლის შესრულება და დამატებითი საათების აღება სჭირდება. განსაკუთრებული მონდომებისა და არცერთი დარღვევის (ე.წ. “Violation”-ის) გამოვლენის შემთხვევაში, დასაქმებულებს ბონუსის აღების შანსი აქვთ. მაგალითისთვის, ბანქოს მჩეხავის პოზიციაზე მომუშავე ლანა ძაგანია ჰყვება, რომ ერთ-ერთ თვეში, 160 საათი მუშაობის შემდეგ, საიდანაც ექვსი სამუშაო დღის განმავლობაში ზეგანაკვეთურის სახით ორმაგი ანაზღაურება მიიღო და გარკვეული დღეები ღამის ცვლაში იმუშავა, მაქსიმალური ბონუსის – 30 ლარის მიღების ჩათვლით, თვიური შემოსავალი 1030 ლარი გამოუვიდა. მისივე შეფასებით, ეს თანხა მხოლოდ არსებობისთვის შეიძლება ეყოს.   “ევოლუშენ ჯორჯიას” კიდევ ერთი თანამშრომელი აივარ ფრანავი ჰყვება, რომ, სანამ კომპანიაში არსებულ პრობლემებს გააცნობიერებდა, ცდილობდა კომპანიას დამატებითი საათების აღებით დახმარებოდა. “იყო დრო, აქ მეძინა, სამსახურში კბილის ჯაგრისით მოვდიოდი, ჩემი აღქმით, კომპანიას ვეხმარებოდი კრიზისულ პერიოდში. საპასუხოდ, კი, ე.წ. დარღვევის, ანუ მეზობელ მაგიდასთან გადალაპარაკების გამო, ორქულიანი საყვედური მივიღე. გარშემო მაგიდების უმრავლესობა ცარიელი იყო, უბრალოდ ვცდილობდი არ ჩამძინებოდა.” ორი საყვედური საკმარისია, რომ იმ დღის ბონუსი დაკარგო, შესაბამისად, მთელი დამატებითი შრომა წყალში ჩაგეყაროს. ერთ-ერთმა თანამშრომელმა კონფიდენციალურ საუბარში გაგვიზიარა, რომ საყვედური, რომელმაც ბონუსი დააკარგვინა, სკამის რამდენიმე სანტიმეტრით გადაადგილების გამო მიიღო.   უფლებების დარღვევები “ევოლუშენ ჯორჯიაში” თანამშრომლების უმრავლესობა, ანაზღაურებასთან დაკავშირებულ პრობლემებთან ერთად, ღირსების შემლახველ გარემოზე საუბრობს. “ევოლუშენის” ყველა შენობაში წლების განმავლობაში მოუგვარებელ პრობლემად რჩება რწყილები. ნაკბენებით გამოწვეული დისკომფორტის გარდა, არსებობს დაავადების გავრცელების რისკიც.   ანტისანიტარიასთან დაკავშირებულ პრობლემებს მენეჯმენტიც არ უარყოფს. ჯერ კიდევ 2022 წელს “რადიო თავისუფლებისთვის” მიცემულ <a href="https://www.radiotavisupleba.ge/a/%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%94%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%95%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98%E1%83%90%E1%83%9C-evolution-%E1%83%A1-%E1%83%97%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%A8%E1%83%A0%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%9A%E1%83%94%E1%83%91%E1%83%98-%E1%83%A0%E1%83%90%E1%83%A1-%E1%83%90%E1%83%9B%E1%83%91%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A1-%E1%83%99%E1%83%9D%E1%83%9B%E1%83%9E%E1%83%90%E1%83%9C%E1%83%98%E1%83%90/32009315.html">ინტერვიუში</a> „ევოლუშენ ჯორჯიას“ ბრენდინგისა და კომუნიკაციების მენეჯერი, ქეთი გოლიაძე ამტკიცებდა, რომ კომპანიაში ყველაფერს აკეთებენ პრობლემის აღმოსაფხვრელად.   დასაქმებულები წლებია საუბრობენ ვენტილაციის და ტემპერატურის კონტროლის პრობლემაზე. არაერთი შემთხვევა ყოფილა, როდესაც თანამშრომელი პირდაპირ ეთერში მუშაობისას ცუდად გამხდარა, თუმცა, მიმართვის მიუხედავად, მენეჯმენტისგან დაგვიანებული რეაქცია მიუღიათ. რამდენიმე თვის წინ საჯაროდ გავრცელებულ ერთ-ერთ ვიდეოშიც ჩანს თანამშრომელი, რომელსაც მაგიდაზე ბანქოს დარიგებისას გული მისდის, თუმცა მენეჯმენტი დახმარების აღმოჩენას და მისი სამუშაო სივრციდან გაყვანას არ ჩქარობს.   ზემოხსენებულ პრობლემებთან ერთად, პროტესტის ერთ-ერთი მიზეზი “ევოლუშენ ჯორჯიას” მენეჯერების <a href="https://www.facebook.com/share/p/aYJ8JJZLxLjWaXzX/">მიმოწერის</a> გავრცელება გახდა, რომლებშიც ისინი ქვემდგომ თანამშრომლებს დისკრიმინაციულად მოიხსენიებენ კანის ფერის, სქესის, გარეგნობის და სხვა მახასიათებლების გამო.   მიმოწერების გავრცელების შემდეგ, დასაქმებულებმა ღიად დაიწყეს საუბარი კომპანიაში არსებულ დისკრიმინაციულ გარემოზე, ისინი ხაზს უსვამდნენ, რომ გავრცელებული მიმოწერები მხოლოდ მცირე ნაწილია კომპანიაში სისტემური რასიზმის, სექსიზმის თუ ჰომოფობიისა.   ამაზე საუბრობს “ევოლუშენის” გაფიცული ერთადერთი უფროსი მენეჯერი, გიორგი ქაჯაიაც. მისი თქმით, მენეჯერების გასაჯაროებული მიმოწერები კომპანიაში არსებული სისტემური ჩაგვრის ერთ-ერთი მაგალითია. მისთვის ნაცნობია საზღვარგარეთ “ევოლუშენის” სტუდიებში არსებული მდგომარეობაც. ქაჯაია “მაუწყებელს” უყვება, რომ “ევოლუშენ ჯორჯიას” სტუდიაში დასაქმებულებს, სხვა სტუდიებთან შედარებით, ყველაზე დაბალი ხელფასები აქვთ. მაგალითად მოჰყავს ამერიკის და ევროპის სტუდიები, სადაც თანამშრომლების ხელფასები მინიმუმ სამჯერ მეტია.   სხვადასხვა სამუშაო ცვლა და კომპანიების ძალაუფლება, ადვილად ჩაანაცვლოს მუშახელი, კიდევ უფრო ართულებს მშრომელების კოლექტიურ ორგანიზებას. 12 ივლისის გაფიცვამ და “ევოლუშენ ჯორჯიაში” პროფკავშირული ორგანიზების პრაქტიკამ, კომპანია საზოგადოების ყურადღების ცენტრში მოაქცია.   გაფიცვა “ევო-კავშირი” 2022 წლის 21 ივლისს შეიქმნა. იმავე წლის ნოემბრიდან პროფკავშირის წევრებმა კომპანიასთან მოლაპარაკებების წარმოება დაიწყეს. პროფკავშირ “ლაბორის” თავმჯდომარის, გიორგი დიასამიძის თქმით, შეთანხმება მხოლოდ მინიმალურ საკითხებზე მოხდა, ხოლო ძირითადი ორმოცამდე საკითხი, რომლის გამოსწორებასაც დასაქმებულები ითხოვენ, დღემდე მოუგვარებელია. გაფიცვის დაწყებამდე “ევო-კავშირი” 4621 თანამშრომელს აერთიანებდა. უწყვეტი პროტესტის დაწყების პირველ დღეებში გაფიცულებს დანარჩენი თანამშრომლებიც უერთდებოდნენ.   მოგვიანებით გაფიცულები პროტესტის ახალ ეტაპზე გადავიდნენ. რამდენიმე დღის განმავლობაში მათ “სოლიდარობის ჯაჭვი” შექმნეს – პროტესტის მონაწილეები ოფისის შესასვლელებში სხდებოდნენ, სამუშაოდ მოსულ თანამშრომლებს, მხოლოდ მათზე გადაბიჯებით შეეძლოთ შენობაში შესვლა. თანამშრომლებისთვის გადაბიჯება ბევრისთვის მორალურად მიუღებელი აღმოჩნდა. დასაქმებულთა დიდი ნაწილი დღეების განმავლობაში თავს არიდებდა სამსახურში გამოცხადებას და ამით გაფიცულების მიმართ სოლიდარობას გამოხატავდა. თუმცა, კომპანიამ დეზინფორმაციის კამპანიით, მუქარით თუ, ზოგ შემთხვევაში, დამატებითი სარგებლის შეთავაზებით, მოახერხა მუშაობის მსურველთა მობილიზება. მალევე “ევოლუშენის” ადმინისტრაციამ ზემოხსენებული პირები დაიქირავა, რომლებსაც სამუშაოდ მოსული თანამშრომლების შენობაში შეყვანა უნდა უზრუნველეყოთ. გაზრდილი დაძაბულობის ფონზე, გაფიცულებმა მოხსნეს “სოლიდარობის ჯაჭვი” და სამმა მათგანმა პროტესტის უკიდურეს ფორმას, შიმშილობას მიმართა.   საბოლოოდ შიმშილობა ერთ თვეზე დიდხანს გაგრძელდა. საკუთარი თანამშრომლების ჯანმრთელობის მდგომარეობის გაუარესების მიუხედავად, კომპანია არათუ მოთხოვნების შესრულებაზე ამბობს უარს, არამედ ზრდის დაცვის წევრების რაოდენობას, რომლებიც გაფიცულების ფიზიკურ და ფსიქოლოგიურ შეურაცხყოფას აგრძელებენ.   სად არის სახელმწიფო? აღსანიშნავია პროცესში სახელმწიფოს სრული უფუნქციობა. “ლაბორის” იურისტი, თამილა გაბაიძე გვიყვება, რომ მათ არაერთხელ მიმართეს სხვადასხვა სახელმწიფო უწყებას, მათ შორის ჯანდაცვის და შრომის სამინისტროს, პრემიერ მინისტრს, პარლამენტის თავმჯდომარეს, რათა მათ მედიატორის როლი ეკისრათ კომპანიასთან მოლაპარაკებების პროცესში. თუმცა, უშედეგოდ. პროცესში დღემდე არ ჩართულა შრომის ინსპექცია.   კომპანიას მოლაპარაკებების დაწყებისკენ საჯაროდ მოუწოდა <a href="https://www.ombudsman.ge/geo/akhali-ambebi/22082024-shekhvedra-evolushen-jorjias-gafitsul-tanamshromlebtan-new">სახალხო დამცველის აპარატმა</a>. ლევან იოსელიანი, გაფიცულებს 22 აგვისტოს შეხვდა. სპეციალური მიმართვა გაავრცელა<a href="https://gyla.ge/ge/post/aia-ekhmianeba-shps-evolushen-jorjias-tanamshromlebis-gaficvas#sthash.MmUItiz9.dpbs"> ახალგაზრდა იურისტთა ასოციაციამაც</a>. ასოციაცია განცხადებაში მიმართავს შრომის ინსპექციას და პერსონალურ მონაცემთა დაცვის სამსახურს, დროულად შეისწავლოს დარღვევის შესაძლო ფაქტები და ჰქონდეთ შესაბამისი რეაგირება.   <blockquote>“აქვე, ყველა აქტორს შევახსენებთ, რომ გაფიცვის უფლების განხორციელებისთვის უკანონოდ ხელის შეშლა, ან/და პირის იძულება, თავი შეიკავოს გაფიცვისგან, წარმოადგენს სისხლისსამართლებრივი პასუხისმგებლობის საფუძველს.” – ვკითხულობთ “საიას” განცხადებაში.</blockquote>   ამ ყველაფრის საპასუხოდ, “ევოლუშენ ჯორჯიამ” გაფიცვიდან ორი თვის შემდეგ, სასამართლოში კოლექტიური სარჩელი წარადგინა, პროფკავშირ “ლაბორის” და “ევოლუშენის” 600-ზე მეტი თანამშრომლის წინააღმდეგ. კომპანია გაფიცვის უკანონოდ ცნობას მოითხოვს.   პროტესტის უფლების შეზღუდვის და არაიდენტიფიცირებადი ჯგუფების მობილიზაციის მიუხედავად, პროცესში არ ჩართულა პოლიციაც.   პროფკავშირული სოლიდარობა “ევოლუშენ ჯორჯიას” გაფიცვა ამ მასშტაბის პირველი გაფიცვაა დამოუკიდებელი საქართველოს ისტორიაში. ახალგაზრდებმა, უამრავი წინაღობის მიუხედავად, შეძლეს, შეექმნათ პრეცედენტი, რომელმაც არათუ “ევოლუშენს”, არამედ საქართველოს ყველა დიდ კომპანიას აგრძნობინა, რომ შესაძლოა, შემდეგი ისინი აღმოჩნდნენ. ამიტომ, კომპანია, ხელისუფლების ხელშეწყობით, ყველაფერს აკეთებს, რომ გაფიცვამ მიზანს ვერ მიაღწიოს, რადგან ეს სახიფათო მაგალითი იქნებოდა მშრომელებისათვის.   “ევოლუშენის” მსგავსი დამსაქმებლებისთვის განსაკუთრებით სახიფათოა პროფკავშირული ერთობა. გაფიცვის პროცესში უმნიშვნელოვანესი როლი სოლიდარობამ შეასრულა. “ევო-კავშირს” გვერდში უდგანან პროფკავშირ “ლაბორის” ქვეშ გაერთიანებული სხვა ორგანიზაციები- “კურიერების კავშირი”, “კადევე საქართველო”; “ბორჯომი”, “საირმე”, “იმერი”; “ფაინტექსტი”, “გურია ექსპრესი” და სხვ. თითოეული ჩამოთვლილი გაფიცვის პირველივე დღიდან აძლიერებდა “ევოლუშენის” თანამშრომლებს, ფიზიკურად გვერდში დგომით და ფინანსური მხარდაჭერით.   “ევოლუშენ ჯორჯიას” მენეჯმენტი ხშირად ცდილობდა, თანამშრომლების ლოიალური ნაწილის პროფკავშირის წინააღმდეგ დარაზმვას. მენეჯმენტის თანახმად, “ევოლუშენში” მიმდინარე გაფიცვა, მხოლოდ იქ დასაქმებულების საქმეა და მასში “გარედან” მოსული პირები არ უნდა ერეოდნენ. ამ პროპაგანდის მიუხედავად, სოლიდარულმა პროფკავშირებმა დიდი როლი ითამაშეს გაფიცვის გაძლიერებაში, მნიშვნელოვანია კულტურის პროფკავშირი “გილდიის”, მემანქანეების პროფკავშირ “ერთობა 2013”-ის, “საქართველოს მუსიკოსთა პროფესიული კავშირის”, და ჭიათურელი მაღაროელების მხარდაჭერა.   “ევოლუშენ ჯორჯიას” გაფიცული თანამშრომლის, “ლაბორის” წევრის, თამარ ანსიანის თქმით, ზემოხსენებული ორგანიზაციების როლი ფასდაუდებელია ისევე, როგორც საერთაშორისო პროფკავშირების გამოხმაურებები. სწორედ მათი ადამიანური, საინფორმაციო და ფინანსური მხარდაჭერით გაფიცვა დღესაც გრძელდება. მშრომელთა საერთაშორისო სოლიდარობა ონლაინ აზარტული თამაშების მსოფლიო ბაზარი ყოველწლიურად იზრდება. 2024 წელს სათამაშო ბიზნესის ბრუნვის 97 მილიარდ დოლარამდე გაზრდას <a href="https://www.statista.com/outlook/amo/online-gambling/worldwide#:~:text=Revenue%20in%20the%20Online%20Gambling,US%24132.90bn%20by%202029.">ვარაუდობენ</a>, ხოლო 2029 წლისათვის, ზრდის ამავე ტემპის შენარჩუნების შემთხვევაში, ბრუნვა 132 მილიარდ დოლარს მიაღწევს. იზრდება დარგში დასაქმებულთა რაოდენობაც, შესაბამისად, შრომითი ურთიერთობის და უფლებების საკითხიც უფრო და უფრო აქტუალური ხდება. ის, რომ აღნიშნული ბიზნესის გეოგრაფია გლობალურია, ისევე, როგორც მშრომელთა მხრიდან უფლებებისათვის ბრძოლა, საერთაშორისო ქსელების შექმნასა და სოლიდარობის აუცილებლობას განაპირობებს. ამიტომაც, გასაკვირი არ არის, რომ “ევოლუშენ ჯორჯიას” გაფიცვა არც ქვეყნის გარეთ დარჩენილა შეუმჩნეველი.   “ჯანყი ევოლუშენში”, ასეთი სათაურით გაავრცელა <a href="https://www.breakit.se/artikel/40658/uppror-pa-evolution-tusentals-hotar-att-ga-ut-i-strejk">ამბავი</a> შვედურმა მედიამ, ჯერ კიდევ გაფიცვის დაწყებამდე, 8 ივლისს. შვედეთის უმსხვილესი პროფესიული გაერთიანება “უნიონენი”, კავშირი რომელიც 700 ათას მშრომელს აერთიანებს, გაფიცვის პირველივე დღეებიდან მონაწილეობს მხარდამჭერ კამპანიაში და ამ პერიოდში არაერთი მოწოდება გააკეთა საქართველოში გაფიცულების მხარდასაჭერად. პროფკავშირის წევრები თბილისის გაფიცვის საკითხზე მოლაპარაკებებს აწარმოებდნენ “ევოლუშენის” წარმომადგენლებთან შვედეთში.   <blockquote>“შვედური კომპანიები, რომლებიც მოქმედებენ საზღვარგარეთ, ვერ დაიმალებიან ადგილობრივი კანონების უკან. პასუხისმგებლობიანი ბიზნესი გულისხმობს ბაზისური პროფკავშირული და ადამიანის უფლებების არსებობას. ჩვენი კარი ღიაა განგრძობადი დიალოგისათვის, თუ კომპანიას სურს ამ გზის არჩევა.” – ვკითხულობთ შვედი პროფკავშირელების<a href="https://www.facebook.com/share/p/EYTxhMm43bdEgqez/"> განცხადებაში</a>.</blockquote>   სოლიდარობის კამპანიის ფარგლებში საგაფიცვო <a href="https://uniglobalunion.org/solidarity-with-georgian-workers/?fbclid=IwY2xjawFiET1leHRuA2FlbQIxMAABHUFFEYy1QfV5OXSBpYRHYSi92V3U6NQ-w_fOarXa690sdTbzb-Wo5B6ohA_aem_xse2xkVzWiFh-Cd3AiEB8g">ფონდი</a> შექმნა “იუნი გლობალმა”, საერთაშორისო ფედერაციამ, რომელიც 150-მდე სახელმწიფოში, 20 მილიონ მშრომელს აერთიანებს.   საქართველოში მიმდინარე გაფიცვას სოლიდარობას ამერიკის შეერთებულ შტატებშიც უცხადებენ. 22 ივლისს, ქეითი ფაინგოლდმა, აშშ-ს უმსხვილესი პროფკავშირის, AFL-CIO-ს საერთაშორისო დეპარტამენტის დირექტორმა, რომელსაც 12 მილიონზე მეტი წევრი ჰყავს, სოლიდარობა გამოუცხადა “ევოლუშენ ჯორჯიას” გაფიცულ თანამშრომლებს.   24 აგვისტოს, ნევადას შტატში, ქალაქ ლას ვეგასში დაფუძნებული “კულინართა კავშირის” ლიდერი, ტედ პაპაჯორჯი, “ევოლუშენ ჯორჯიაში” მიმდინარე გაფიცვას გამოეხმაურა. მან ხაზი გაუსვა მძიმე შრომით პირობებს, რომლებსაც კომპანია დასაქმებულებისთვის ქმნის. 60 ათას წევრიანი გაერთიანების ხელმძღვანელმა სოლიდარობა გამოუცხადა გაფიცვას და <a href="https://www.facebook.com/watch/?v=466973552833575&ref=sharing">მოუწოდა</a> ადგილობრივ რეგულატორს, “ნევადის თამაშების კომისიას”, რომ საქართველოში გაფიცულ მშრომელებთან შეუთანხმებლობის შემთხვევაში, უარი უთხრას “ევოლუშენის” სალიცენზიო განაცხადს, რაც შეაფერხებს მის შესვლას ნევადას შტატში და ივლისში მიღწეულ 85 მილიონიან <a href="https://igamingbusiness.com/strategy/ma/evolution-acquires-galaxy-gaming/">შეთანხმებას</a> კითხვის ნიშნის ქვეშ დააყენებს.   საერთაშორისო პროფკავშირული ერთობები კრიტიკულად გამოეხმაურნენ საქართველოში შვედეთის საელჩოს განცხადებას. დიპლომატიურმა წარმომადგენლობამ <a href="https://www.facebook.com/share/p/5Ld7S6YCqzYuEbFF/">გამოაქვეყნა</a> ფეისბუქ პოსტი საქართველოში მოღვაწე შვედური წარმატებული და სამაგალითო კომპანიების შესახებ, მათ შორის იყო “ევოლუშენ ჯორჯიაც”, რომელსაც საელჩო “ჯანსაღ და მხარდაჭერაზე დაფუძნებული სამუშაო სივრცედ” მოიხსენიებს.   <blockquote>“შოკირებული და იმედგაცრუებული ვართ იმის ნახვით, რომ შვედეთის საელჩო მხარს უჭერს “ევოლუშენ ჯორჯიას”, როცა მშრომელები ხანგრძლივი შიმშილობის აქციაში არიან ჩართული, მიზერული ხელფასების, სახიფათო შრომითი გარემოსა და შევიწროების წინააღმდეგ.” – <a href="https://www.facebook.com/share/p/TsR4SzZR5QqAjZHX/">წერდა</a> “იუნი გლობალი”.</blockquote>   გაფიცვას მხარი დაუჭირეს <a href="https://www.facebook.com/TradeUnionLABOR/posts/pfbid0gxYHNH2NkoZzCo5SxmdWAEAcZx3M4LfhJhuPqfhukE5ar8itLB5tf4GWezfSn5Mzl">შვეიცარიის</a>, <a href="https://www.facebook.com/sophie.celine.184/posts/pfbid029WWGmZwt6ks2YNpbw5ot86xULpc8W8hpAMb73dFARSgvxPY3NYV5M2zJSm4b2FuTl">საფრანგეთის</a>, <a href="https://www.facebook.com/story.php?story_fbid=1089388779698218&id=100058813184822&rdid=GKRPm87IwJyZrzkX">ესპანეთის</a>, <a href="https://www.facebook.com/share/v/BVRLmrx8spmHEoN8/">მექსიკის</a> მშრომელთა გაერთიანებებმაც.   პროფკავშირული ბრძოლის გამოწვევები გაფიცვის პირველ კვირაში, “საქართველოს პროფკავშირების გაერთიანების (GTCU)”-ს რამდენიმე წარმომადგენელი, მათ შორის, პროფკავშირების თავმჯდომარე, ირაკლი პეტრიაშვილი და მისი მოადგილე, ლავრენტი ალანია, გაფიცვის ადგილზე <a href="https://www.facebook.com/share/p/eShmSSDJ44uKSbja/">მივიდნენ</a> და დასაქმებულებს თანადგომა გამოუცხადეს. საჯარო მხარდაჭერა ფეისბუქ გვერდზე გამოქვეყნებული <a href="https://www.facebook.com/share/p/rzh17Jq1UmhFiGi1/">პოსტითაც</a> გამოხატეს, თუმცა, საბოლოოდ, “გაერთიანების” ხელმძღვანელობის სოლიდარობა მხოლოდ ამით შემოიფარგლა. თამარ ანსიანის თქმით, გაფიცვის დროს მხარდაჭერას საერთაშორისო მხრიდან უფრო გრძნობენ, ვიდრე მათგან.   <blockquote>“ძალიან დაგვაკლდა უდიდესი ადამიანური რესურსი, რომელიც არ იყო გამოყენებული “გაერთიანების” მხრიდან. მათ ასევე შეეძლოთ, თუნდაც, კომპანიასთან საინფორმაციო ომში დახმარება, საკუთარი დიდი აუდიტორიის გამოყენება და ინფორმაციის ხალხთან მიტანა,” აცხადებს თამარ ანსიანი. მისივე თქმით, “პროფკავშირების გაერთიანებისგან” არც მორალური, და არც ფინანსური დახმარება მიუღიათ.</blockquote>   გაფიცვის მონაწილეები გვიყვებიან, რომ გაერთიანებაში შემავალი დარგობრივი პროფკავშირებისგან იყო ცალკეული სოლიდარობის მაგალითები, თუმცა ხელმძღვანელობამ გაფლანგა პროფკავშირული რესურსი, რომელსაც საქართველოში შრომითი უფლებებისთვის ბრძოლისთვის უნდა იყენებდნენ.   <blockquote>““გაერთიანებას” აქვს მეტი კონტაქტი და აქვთ მეტი წარმომადგენლობა საერთაშორისო დონეზე, ვიდრე დარგობრივ ორგანიზაციას, და მათ ეს უპირატესობაც არ გამოიყენეს. ამ პროცესებმა დღევანდელ პროფკავშირულ ველზე არსებული ბევრი მინუსი დაგვანახა.”- ამბობს ანსიანი.</blockquote>   რაც შეეხება საქართველოს პოლიტიკურ ელიტას, ამ საკითხებზე წინასაარჩევნო პერიოდშიც კი არ სცდება ზედაპირულ, გულგრილ მსჯელობას.   დასკვნა “ევოლუშენში” მიმდინარე გაფიცვამ, ერთი რამ ცხადად აჩვენა, რომ ღირსეული შრომისთვის ბრძოლა უფრო და უფრო მეტი ადამიანისთვის ხდება მნიშვნელოვანი. განსაკუთრებით თვალშისაცემი ახალგაზრდებში გაჩენილი საგაფიცვო მუხტია. აშკარაა სახელმწიფო ინსტიტუციებისა და მსხვილი ადგილობრივი პროფკავშირული გაერთიანების ინდიფერენტულობა და უმოქმედობა მაშინ, როდესაც საქმე ადამიანისა და შრომის უფლებების კრიტიკულ დარღვევებს ეხება.   ახალგაზრდების გაფიცვის შემდეგ გაჩნდა იმედიც, რომ საქართველოში პროფკავშირული ბრძოლა განვითარების ახალ საფეხურზე გადავა და სამომავლოდ, დამოუკიდებელი პროფკავშირები შეძლებენ პოსტსაბჭოთა დაქსაქსულობიდან გამოსვლას და თანასწორობისათვის ბრძოლაში აქტიურად ჩაბმას. ამ ბრძოლაში კი გადამწყვეტი როლი გამოცდილებას, სოლიდარობას და პროცესში შექმნილ კავშირებს ექნება.

ნამოხვანის ჭეშმარიტება

ავტორი: ლუკა ნახუცრიშვილი

<h1></h1> (დაიწერა 2021-2022 წლებში) დიდხანს ვეძებდით ჩვენს ბედს და იღბალს, და ვერ მისწვდება ასე პირდაპირ, რყევებისა და გადახრების გარეშე კაცი უახლოეს არსს, ვერ მიაღწევს მეორე ნაპირს. მაგრამ აქ გვინდა ჩვენ შენება. რადგანაც ქვეყნებს მდინარეები ქმნიან ოდითგან. ამოიზრდება ნაპირებზე მწვანეული და ნადირ–ფრინველი ზაფხულის ჟამს წყალს მიაშურებს, და მაშინ უკვე იქით გასწევს ადამიანიც. ფრიდრიხ ჰოლდერლინის ჰიმნი მდინარე ისტროსს (ნაირა გელაშვილის თარგმანი)   შუა-ღამისას დაიწყო დელგმა, მოჰხეთქა ღვარები, გატეხეს, თუ სად ლოდების ხევებში იყო კარები და სწორედ არ მიუტანეს ბარს მთისა დანაბარები. ვაჟა-ფშაველა, „გველის მჭამელი“ <ol> <li></li> </ol> „რიონის ხეობის მოძრაობის“ დაუღალავი ძალისხმევის შედეგად, ნამოხვანჰესის მშენებლობაზე საქართველოს მთავრობის მიერ კომპანია „ენკასთან“ დადებული კაბალური ხელშეკრულება ოფიციალურად გაწყდა. კომპანია ხეობას ტოვებს და მოძრაობაც ასრულებს კარვებში წელიწადნახევრიან მორიგეობას. ამასობაში, სახელმწიფო უსაფრთხოების სამსახური ოფიციალურად წერს იმაზე, რასაც ნამოხვანჰესის წინააღმდეგ საზოგადოებრივი მობილიზაციის ზენიტში, ჰესების ლობისტები ამბობდნენ – რომ რიონის ხეობის მცველები რუსული რბილი ძალის ნაწილები არიან. ფართო საზოგადოებაშიც გაისმებოდა ალაგ-ალაგ ამგვარი ეჭვიანობის თანამზრახველი შეკითხვა: „საიდან გაჩნდა ეს ხალხი?“ თითქოს, თუ „ეს ხალხი“ მოძრაობის აღმოცენებამდე არსად ჩანდა, პოსტსაბჭოთა საქართველოს პოლიტიკური-საზოგადოებრივი ველისთვის ის არნახული სიახლე, რასაც რიონის ხეობის მცველთა გამოჩენა განასხეულებს, მხოლოდ იმით თუ აიხსნებოდა, რომ ის რაღაც ფარული მანიპულაციების ნაყოფი შეიძლებოდა ყოფილიყო.   ასეთი მიდგომის მიზანი მოძრაობისთვის მისი პოლიტიკურობის ჩამორთმევაა – და საერთოდაც, იმის დამტკიცება, რომ პოლიტიკა შეუძლებელია. პოლიტიკურობაში ვგულისხმობ საჯარო სივრცეში შემოჭრას, მეტყველებისა და მოქმედების ახალი ფორმებით, რითაც პოლიტიკაში აქამდე ჩაურთველი ადამიანები არსებულ ეკონომიკურ და იდეოლოგიურ წესრიგს წყალს უყენებენ. ხელისუფლება ვერ დაუშვებს, თავად რიონის ხეობის მცველები აღიაროს პოლიტიკის მკეთებლებად და პოლიტიკური სიტყვის ავტორებად – საზოგადოებრივ და სახელმწიფოებრივ საქმეთა გამგებლებად და განმსჯელებად. ვინაიდან ეს ტოლფასი იქნებოდა აღიარებისა, რომ ექსპერტ-მენეჯერებსა და დამყოლ ხალხს შორის მკაცრი გაყოფა, რაც მცველებმა მოარღვიეს, მხოლოდ ერთ რამეს ემსახურება – რომ მმართველი მართავდეს და დამორჩილებული მორჩილებდეს. ამიტომაც ხელისუფლება მცველებს ხან ენის მოჩლექით ეუბნება, რომ მათ სათანადო ცოდნა არ გააჩნიათ; რომ არც ეკონომიკა და არც პოლიტიკა მათი საქმე არაა და ამიტომ ყველაფრის გადაწყვეტა „ექსპერტებსა“ და პროფესიონალ პოლიტიკოსებს უნდა მიანდონ. ხანაც, როდესაც მცველები უზადოდ არგუმენტირებულ მსჯელობას უპირისპირებენ, ხელისუფლება მათ ეუბნება, რომ სინამდვილეში ეს არგუმენტები მათი კი არ არის, არამედ იმ ძალების ნაკარნახებია, ვინც მათ „უკან“ დგანან (სხვადასხვა არასამთავრობოები, რუსეთი და ა.შ.).   თუ ზოგი ნიშნის მოგებით კითხულობდა – „საიდან გაჩნდა ეს ხალხი?“ -, მათ გულშემატკივართა შორის, პირიქით, გაჩნდა ერთგვარი რომანტიკულ-მითოლოგიური წარმოდგენა, რომ საქართველოს ისტორია უკიდურესი გასაჭირის ჟამს ხალხისავე წიაღიდან წარმოშობს ქვეყნის მხსნელ გმირებს. მცველების „უკან“ მდგომ მანიპულატორ ძალთა ხატებას დაუპირისპირეს წარმოდგენა მცველების „გულწრფელობისა“ და „სისუფთავის“ შესახებ. რაგინდ კეთილმოსურნე იყოს ეს მიდგომა, ის და ავისმოსურნეთა პარანოიაც ერთნაირად ეწევიან მოძრაობის დეპოლიტიზაციას, რადგან საჯაროობის ველიდან, სადაც ადამიანები ხდებიან პოლიტიკის შემოქმედები, აქცენტი გადააქვთ შინაგანი, გამოუაშკარავებელი განზრახვების სფეროზე, რომელზეც მხოლოდ სპეკულირება თუ შეიძლება. საბოლოოდ, აუხსნელი რჩება, რატომ გაჩნდნენ რიონის ხეობის მცველებისნაირი ადამიანები მაინცდამაინც დღევანდელ ისტორიულ მომენტში, ბრძოლის იმ ფორმითა და შინაარსით, რამაც 2021 წელს ძირეულად გადაახალისა ჩვენთვის ათწლეულების განმავლობაში ჩვეული პოლიტიკური ველი. და ადვილად ისადგურებს იმედგაცრუებაც და წყენაც, რაწამს „გულწრფელობისა“ და „სისუფთავის“ რწმენაზე დამყარებული პოლიტიკური სიმპათია წბილდება, როგორც ეს მოძრაობის მრავალ გულშემატკივარს დაემართა, როცა მცველები 2021 წლის 5 ივლისის ძალადობრივ აქციაზე გამოჩნდნენ. ამგვარი დეპოლიტიზაცია აუქმებს მცველების მიერ გაკეთებულ ნახტომს. პოლიტიკის საჯაროობა ნაცვლდება იმით, რასაც რიჩარდ სენეტი „ინტიმურობის ტირანიას“ <a href="https://iverieli.nplg.gov.ge/handle/1234/475184">უწოდებს.</a> არც მარად შესაძლებელი და არც მარად შეუძლებელი, სწორედ ეს ნახტომი ხდის, კონკრეტული ადამიანების ცოცხალი ძალისხმევის საფუძველზე, შესაძლებელს იმას, რაც მანამდე შეუძლებელი ჩანდა. ამდენადვეა ამ ნახტომის მიერ წარმოშობილი პოლიტიკურობაც უკიდურესად მყიფე და მას ადვილად აზიანებს ნებისმიერი შეცდომა, წნეხი, გადაღლა.   რიონის ხეობის მოძრაობის პოლიტიკურობის გასაგებად უნდა ჩავეძიოთ იმ ისტორიულ კოორდინატებს, რამაც წარმოშვა მოცემულ მომენტში ამ ნახტომის გაკეთების შესაძლებლობაც და იძულებაც, რაც შემდგომ მცველებმა პოლიტიკური მოვალეობის მდგომარეობად გარდაქმნეს. საზომად კი უნდა ავიღოთ არა გადაუმოწმებადი შინაგანი ზრახვები, არამედ ის, რაც საჯაროობაში ხდებოდა. ამ ახალ საჯაროობას კი შეადგენდა ის ჟესტები თუ ენის სამუშაო, რითაც მცველები გარდაქმნიდნენ ყველასთვის ნაცნობ და თითქოს ცალსახად დატვირთულ სიმბოლოებსა და სიტყვებს; მათში იწრთობოდა და სახეს იძენდა მზარდი საზოგადოებრივი მობილიზაციაც მოძრაობის ბირთვის გარშემო.   ამ ბირთვის წარმომადგენლებს შორის ალბათ არცერთ ფიგურაში არ იყრის თავს მოძრაობისთვის დამახასიათებელი ეს საჯარო ჟესტები და კოდები ისეთი მკვეთრი და კონტრასტული ფორმით, როგორც მაკა სულაძეში. დამლოცველი და მაწყევარი, მავედრებელი და მრისხანე, ბუნებასთან შეზრდილი და განვითარებაზე კრიტიკულად მომსჯელე, ჯვრით ხელში და ჯვრის გვერდზე გადამდები, მაკა სულაძე ერთნაირად იქცა ემოციური მიკუთვნებულობის, აღფრთოვანების, შიშის, გულისწყვეტისა თუ ბრაზის სამიზნედაც ქართული საზოგადოების მთელი სპექტრისთვის. მასში ლამის სცენიური სიცხადითა და პათოსით ფოკუსირებული ეს ერთდროულობა არ უნდა გავიგოთ, როგორც რაიმე ნაკლი, არამედ მათში მტკივნეული დისონანსის სახით ფეთქავს ჩვენს ისტორიულ მომენტში გადაუჭრელად დაგროვილი საზოგადოებრივი წინააღდეგობრიობები. სწორედ მაკა სულაძის პროფილის გამოკვეთით მსურს, მივუახლოვდე იმას, რასაც რიონის ხეობის მოძრაობის პოლიტიკური კულტურა შეგვიძლია ვუწოდოთ.   2. მართალია, მაკა სულაძის პროფილზე საუბრისას არ ვაპირებ, მის „პირად თვისებებსა“ თუ ხასიათის შინაგან, ინტიმურ განზომილებაში ვიქექო, მაგრამ ამავე დროს, მისი, ისევე, როგორც მთელი მოძრაობის პოლიტიკურობა სწორედ საჯაროსა და პირადს, საზოგადოებრივსა და კერძოს შორის უნიკალურად ნაყოფიერმა გადაკვეთამ შეადგინა. თუ მცველების პოლიტიკურობა იმაში მდგომარეობს, რომ, როგორც თავად აღნიშნავდნენ, პირადი ცხოვრების სივრციდან საჯაროობაში გამოსვლა მოუწიათ, შედეგი იყო საჯაროობისა და (შინაურულობის გაგებით) ინტიმურობის ურთიერთგაჯერება, რამაც, საბოლოოდ, მათ შორის ჩვეული გამიჯვნაც ძირეულად გარდაქმნა. ამიტომ, მოძრაობის პოლიტიკურობაზე ფიქრისას, კი არ უნდა უკუვაგდოთ კერძო, ინტიმური სფეროს როლი, არამედ სწორად განვსაზღვროთ მისი ადგილი და წონა პოლიტიზაციის პროცესში.   ვინც გაიხსენებს, როგორ მასპინძლობდა გუმათში თითოეულ ჩასულს მაკა სულაძე, შეუძლებელია, არ შეემჩნია სრული დამთხვევა პირად საუბარში ნათქვამსა და მედიაში მიკროფონის წინაშე მის გამოსვლებს შორის. სწორედ იმიტომ, რომ სულაძემ „პერსონალური“ სრულად გაასაჯაროვა და საყოველთაოდ გაზიარებადი გამჭვირვალობა შესძინა, ვერ ვიტყვით, რომ არსებობს რაიმე „მისადგომი“, საიდანაც მასთან, როგორც პიროვნებასთან, უფრო მეტად დაახლოებას შევძლებდით. ის, რაც მაკა სულაძეში, როგორც პოლიტიკურ ფიგურაში ქმედითი იყო, ერთნაირად მისავალი იყო მათთვის, ვინც ყოველდღე გვერდით ეჯდა გუმათში, და მათთვისაც, ვინც მას მხოლოდ ვირტუალურად გაეცნო. შეიქმნა ერთგვარი საჯარო ინტიმურობის სივრცე, რომელიც პირად ნაცნობობასაც კი არ საჭიროებდა; სხვანაირად ამდენი ემიგრანტი ვერც გახდებოდა რიონის ხეობის მოძრაობის მიერ დაწყებული მასშტაბური პოლიტიკური პროცესის სრულფასოვანი მონაწილე. დაისადგურა ერთგვარმა „საჯაროობის ბედნიერებამ“ (ჰანა არენდტი) ადამიანებისათვის, რომლებიც აქამდე არასოდეს გამოსულიყვნენ საჯაროობაში.   მაკა სულაძე იქცა საჯარო ადამიანად, რომელმაც პირადი ისტორია ბოლომდე გააპოლიტიკურა და საფუძველი დაუდო საჯარო კომუნიკაციის ახლებურ ფორმას, რომელშიც, პირადი ნაცნობობისა და განდობილობის მიღმა, გადაილახა პირადსა და საჯაროს შორის თითქოს ბუნებრივი საზღვარიც. გარკვეულწილად, სულაძის მეტყველებამ ერთგვარი კონვენციურობის, „შაბლონურობის“ ხასიათიც შეიძინა, რაც ერთნაირად ავლენდა თავს როგორც მიკროფონის ისე გუმათში ჩამოსული სტუმრის წინაშე ანდა კარვისა და სახლის მოფარებულ შინაურულობაში. მაგრამ ამაშიც უნდა დავინახოთ ის ღრმა პოლიტიკური სამუშაო, რითაც სულაძე ცდილობდა საჯაროობაში გამოტანადი, გაზიარებადი და, შესაბამისად, მრავალჯერადად განმეორებადი კოდების გამოწრთობას. „ინტიმურობის ტირანიის“ პირობებში, ამგვარ „ფორმალიზმს“, როგორც წესი, ინდივიდუალური „სპონტანურობის“, როგორც თითქოსდა ავთენტურობის გარანტის, ფეტიშის გადმოსახედიდან, „ხელოვნურობის“, „ჩახვევის“ ან „არაგულწრფელობის“ ნიშნად რაცხავენ, რითაც ვიღაცები ვითომ კონფორმისტულად ეფარებიან საზოგადოებრივ კონვენციას.   სწორედ სულაძისეული ღონისძიება უწყობს ხელს ჯანსაღი პოლიტიკური სივრცის ჩამოყალიბებას, რომლის „მიღმაც“ არაფერი დამატებითი საძიებელი არ არის. აქ აღარ დგას საკითხი, ვინ ან რა პიროვნული თვისებები დგას ვიღაცის ან რაღაცის „უკან“. ამიტომაა, რომ სრულფასოვანი კომუნიკაციის განცდა ეუფლებოდათ ამ პოლიტიკურ პროცესში ჩართულ ადამიანებს ვირტუალურ სიშორეზეც და იმთავითვე საჯარო პოლიტიკურ ფუნქციას სძენდა დალოცვას, კეთილის სურვებასა თუ მცველებთან დამეგობრებასაც. თუ რიონის ხეობის მცველთა განსაკუთრებულ პიროვნულ თვისებებზე კეთდებოდა აქცენტი, ეს იყო არა მათი პოლიტიკური კაპიტალის გამამყარებელი შინაგანი მარაგი, არამედ ის, რაც თავად ხდებოდა მუდმივად საჯარო პოლიტიკური პროცესისა და რეფლექსიის ნაწილი. ამ პიროვნული ფაქტორის თემატიზაციას მცველები თავადვე ახდენდნენ, როგორც პირადიდან საჯაროში გამოსვლის, პოლიტიზაციის ძალისხმევას, რაშიც იყვნენ კიდევაც ყოველდღიურად ჩართულები გუმათისა თუ პიკეტირების სხვა სივრცეებსა და იმ დროში, რასაც გრძელვადიან მშვიდობიან ომს უწოდებდნენ. რღვევა საჯარო სივრცეს, როგორც რაღაც კონვენციურ, „ხელოვნურ“ სფეროსა და პირად-ოჯახური სივრცის ვითომდა „ბუნებრიობას“ შორის თავისთავად იმასაც წარმოაჩენს, რომ ეს „ბუნებრივი“ პირადი სივრცე და უნარებიც არანაკლებ „ხელოვნურია“ და რაიმენაირი გარანტია და საყრდენი კი ვერ იქნება, რომელიც ღირებულებას ანიჭებს საჯარო აქტივობას, როგორც რაღაც „გულწრფელს“. უმალ ეს პირადი სივრცე მუდმივი საჯარო გამომზეურების ძალისხმევაში ჩართული გამოდის, რომლის მიზანი და საფუძველიც არა რაღაც თავისთავად არსებული „გულწრფელობაა“, არამედ ჭეშმარიტება, როგორც სიმართლის არტიკულირების, სწორი ენის პოვნის და მისი გაზიარების და საამისოდ პოლიტიკური სივრცის ძიებისა და გამოძერწვის უწყვეტი, შრომატევადი პროცესი; ჭეშმარიტება, როგორც პირობების შექმნა იმისთვის, რომ გაცხადდეს ის, რაც მზამზარეული სახით არსად ძევს.   ამიტომ მივუთითებ იმაზე, რაც საჯაროობაში, ყოველგვარი შინაგანი „განზრახვისგან“ დამოუკიდებლად, შედეგის სახით დადგა და საზოგადოებრივ მობილიზაციას ბიძგი მისცა ან დაამუხრუჭა, როგორც ეს 5 ივლისს მოხდა, როცა მოძრაობის გადაწყვეტილებამ, საბოლოოდ, მობილიზაციის შესუსტება და უფრო თავდაცვით პოზიციაზე გადასვლა მოიტანა (უნებლიე) შედეგად. აქაც ყურადღება უნდა გამახვილდეს არა იმაზე, რომ მცველები „ცუდი ადამიანები“ აღმოჩნდნენ, არამედ პოლიტიკის, ერთი მხრივ, წინასწარ განუსაზღვრელობაზე, მეორე მხრივ კი, უკიდურეს განსაზღვრულობაზე, რაც იწვევს, რომ ადამიანები არ იწყებენ ხოლმე სუფთა ფურცლიდან და, როგორც ერთი ფილოსოფოსი იტყოდა, რამდენადაც თავისუფლად მოქმედებენ, ამას ყოველთვის ისტორიულად განსაზღვრულ, შეზღუდულ პირობებში აკეთებენ. ამიტომ არის უფრო ნაყოფიერი, ვიკვლიოთ ის, თუ რანაირი იყო ის ენა, რომელზეც მცველების პოლიტიკა ამეტყველდა; საიდან წარმოიშვა და გაიფურჩქნა ის და ერთ მომენტში გარკვეულწილად როგორ ჩაწყდა ეს სამუშაო.   3. თუ მაკა სულაძემ საჯაროში ინტიმური დიასახლისური სივრცე შემოიტანა, ამ ჟესტის პოლიტიკურობა სწორედ იმაში მდგომარეობს, რომ მას შინაური სივრციდან ამოხტომა, ამოვარდნა მოუწია. აქ უნდა ჩავეძიოთ იმ უშუალო მიზეზებს, რამაც საერთოდ აიძულა სულაძე და მისი თანამებრძოლები, კერძოდან საჯაროში გამოსულიყვნენ.   მაინც რამ უბიძგა მაკა სულაძეს, რომ, როგორც თავად ამბობს, მას, ერთ უბრალო დიასახლისს, მიეგდო საშინაო საზრუნავი და საჯარო საქმისთვის გადაედო თავი? საქმე ის არის, რომ დღევანდელი სახელმწიფო (არა რომელიმე კონკრეტული მთავრობა, არამედ მთლიანად სახელმწიფო წესრიგი, რომელიც საბაზრო ლოგიკას ემორჩილება და იცავს) „განვითარების“ სახელით არა მხოლოდ სულაძის მამაპაპეულ მიწას, სახლ-კარს და საფლავებს უქადის შთანთქმას, არამედ „განვითარების“ თვით იმ ვიწრო კალაპოტსაც კი, რაც სასოფლო-სამეურნეო სისტემის გაჩანაგების პირობებში პოსტსაბჭოთა სახელმწიფომ დაუტოვა ზოგადად სოფელსა და მაკა სულაძისნაირ ადამიანებს, ვისაც სოფელი ჯერაც არ მიუტოვებიათ ან სოფელში დაბრუნებასა და ფეხის მოკიდებას ლამობენ. ისინი დაყვნენ ნეოლიბერალური სახელმწიფოს მოწოდებას, გამხდარიყვნენ ინდივიდუალური „სტარტაპერები“, ჩაბმულიყვნენ ქვეყნის „ტურისტული პოტენციალის ათვისების“ ფერხულში. ისინი თავიანთ სამკვიდროებში ეკოტურიზმის განვითარებას შეუდგნენ, იქნებოდა ეს საოჯახო სასტუმრო, ტურისტის ზიარება ცხოვრების ადგილობრივ ფორმებთან, ბიომევენახეობა თუ სხვა. ასე აქცია მაკა სულაძემაც საკუთარი კერა საოჯახო სასტუმრო „კერად“, რათა, „განვითარების“ ტურისტული ჩარჩოს ფარგლებში, შეენარჩუნებინა და განევითარებინა ის, განვითარებისათვის მისი მსხვერპლად შეწირვის ნაცვლად. ეს არის თავის დამკვიდრების ის ძალისხმევა, რასაც სულაძე წევს კოშმარული სამომავლო ალტერნატივის, შუქრუთის პირდაფჩენილი მიწისა და მისი პირამოკერილი მცხოვრებლების ხილვის, ფონზე.   თუმცა, რამდენადაც სახელმწიფო თავის ყველა მოქალაქეს თავისუფალ ბაზარზე გამოსულ პოტენციურ მცირე ბიზნესმენად აღიქვამს და მიესალმება ადგილობრივ მკვიდრთა კერძო ინიციატივებს, აითვისონ თავიანთი მხარეების „ტურისტული პოტენციალი“, ამავე დროს, ის თავადვე ატარებს „განვითარების“ მეორენაირ ხაზს, რასაც „ბუნებრივი რესურსების მაქსიმალური ათვისება“ ეწოდება. ამით სახელმწიფო პირდაპირი გაგებით ძირს უთხრის „განვითარების“ იმ მოდელს, რითაც რიონის ხეობის მცველთა მსგავს ადამიანებს ეგონათ, რომ თავს დაიმკვიდრებდნენ საკუთარსავე სამკვიდროში, და პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოს ამ წინააღმდეგობრიობას მათ გამსრესავ მარწუხად აქცევს.   მთელი საქართველოსთვის თავდადებული დედის სიმბოლოდ ქცეული მაკა სულაძე აკი თავად ამბობს, რომ მისი ამ როლის უკან – რაც მან მზა სახით იპოვა ეთნოგრაფიზებულ ეროვნულ წარმოსახვაში და ზუსტ ისტორიულ მომენტში სული შთაბერა სათანადო ჟესტებითა და სიმბოლიკით – ერთი ჩვეულებრივი დიასახლისი დგას, რომელსაც არ დააცალეს, შეედგინა კომპრომისი მამაპაპეულ კერაზე ზრუნვასა და საოჯახო სასტუმრო „კერაში“ ტურისტის გამასპინძლებას შორის. სწორედ იმასთან შეუგუებლობა, რომ აღარც კერა იყოს და აღარც „კერა“, მაკა სულაძესა და მის მსგავს ადამიანებს ახალი სახალხო პოლიტიკის გააჩაღებისკენ უბიძგებს. „განვითარების“ ორ შეუთავსებელ გზას შორის მათი მომწყვდევა და ორივედან მათი ამოვარდნაა ის, რაც მათ აძლევს ძალას, წარმოშვან ახალი დრო და სივრცე, რომელიც პოლიტიკისაა. ისინი აცნობიერებენ, რომ ეს დრო და სივრცე არ გაიხსნებოდა, ისინი თავიანთი სხეულებით, თავიანთი საშინაო საქმისა და კერძო წარმატების დათმობის ფასად რომ არ ჩადგომოდნენ მას თავდებში – ყველას მაგივრად და ყველასთვის. მირზა ნოზაძეც აკი ამბობს, რომ ეს დრო რიონის ხეობის მცველებმა პირადი საზრუნავის წრეზე მბრუნავ დროში მომწყვდეულებს გამოგვითავისუფლეს, რათა ჩვენს თავებსა და საერთო პრობლემებს ჩავღრმავებოდით და ერთად დავფიქრებულიყავით, როგორ გვსურს საერთოდ თანაარსებობა, როგორც საზოგადოებას.   აქ ჩნდება პოლიტიკური არტიკულირების დროც და გასაქანიც, რომ სხვადასხვა ტიპის ადამიანმა და ჯგუფმა თავისებურად შეუწყოს ხმა ამ სამუშაოს. გასაკვირი არაა, რომ ამ სამუშაოს ერთ-ერთი მთავარი თანამზრახველი და თანამებრძოლი ხელოვნება გახდა, ვინაიდან, არსებითად, ხელოვნება კერძოდან, დაფარულიდან საჯაროში გამოსვლის იმავე პროცესს იმეორებს ესთეტურ დონეზე, რასაც მაკა სულაძე ან მირზა ნოზაძე თავიანთ ყოფით ძალისხმევაში.   4. მაინც რა არის ის, რასაც მაკა სულაძე, დღევანდელ ისტორიულ მოცემულობაში, საოჯახო სასტუმრო „კერას“ მიერ გაწეულ „სერვისად“ გადაფუთავს, რათა საკუთარ სამკვიდროში თავის დამკვიდრება შეეძლოს? ნინო გოგუას და ეკა წოწორიას მიერ მაკა სულაძის გარშემო გადაღებული ორნაწილიანი მოკლე <a href="https://youtu.be/Hm_nLk34Sgo?si=Mf3msuUO6J53AsKp">ფილმი</a> „მიწა-წყალი“ ზედმიწევნით გვაზიარებს იმას, რის შენარჩუნებასა და განვითარებასაც მაკა სულაძე ცდილობს. ეს არის გარემოსთან ურთიერთობის ფორმა, რომელსაც თავად მაკა სულაძე „“ბუნების წაკითხვის“ ნიჭს უწოდებს. ამ ნიჭს ტექნოლოგიებსა და „ქვის ხანაში“ ჩაბრუნებას შორის ყალბი არჩევნის მიღმა გავყავართ, რადგან ტექნიკაა ესეც, ოღონდ თითქოს აკრძალული და დრომოჭმულად გამოცხადებული. ტექნიკა, რომელიც ბუნების ძალებს გამოიხმობს და მათით საზრდოობს არა მათი დამორჩილებისა და დაშრეტის, არამედ მათდამი მორჩილების გზით, როგორც წყლის წისქვილი მიენდობა მის მამოძრავებელ წყალს. ტექნიკის ეს დავიწყებული გაგება პოეზიის არსსაც ენათესავება, რამდენადაც პოეზია ადამიანის გამოთქმული მადლიერებაა. <blockquote>მადლის – ცოცხალი და ლამაზი სამყაროს გამო, რომელიც მას არა თუ არ შეუქმნია, არამედ არც დაუმსახურებია, რადგან სამყარო მანამდე ებოძა კაცს, ვიდრე ის რაიმეს დაიმსახურებდა … რადგან ეს არის სწორედ ჭეშმარიტი საჩუქრის ანუ მადლის აზრი, რომ ის დამსახურების გარეშე ეძლევა ადამიანს, და მან ის მერე უნდა დაიმსახუროს: დააფასოს და გაუფრთხილდეს მას, ანუ მადლს მადლიერებით უპასუხოს. ეს არის ადამიანის გამოცდა.</blockquote> – ასე აჯამებს 1989 წელს თავის საეტაპო <a href="https://ge.boell.org/sites/default/files/mcvaneebi_160x230mm.pdf">წერილში,</a> „ტექნოკრატია, ეკოლოგია, პოეზია“, ნაირა გელაშვილი იმგვარ გერმანელ „პოეტურ მოაზროვნეთა“ და „მოაზროვნე მგოსანთა“ სათქმელს, როგორებიც იყვნენ მარტინ ჰაიდეგერი და ფრიდრიხ ჰოლდერლინი, რომელთაც ქართულ ენაში სწორედ ნაირა გელაშვილმა დაუმკვიდრა ადგილი. მადლიერების, როგორც მუდმივად ხელახლა გასაწევი ძალისხმევისა და „გამოცდის“ ნიმუშია ჰოლდერლინის ჰიმნიც მდინარე რაინისადმი: <blockquote>თვალს ახარებს და წყურვილს არწყულებს, კეთილად საქმობს, აშენებს რა ახალ ქვეყანას, მამა რაინი, ასაზრდოებს საყვარელ შვილებს იმ ქალაქებში, რომლებსაც ის აფუძნებს თავად. თუმც, არცროს, არცროს იგი ამას არ დაივიწყებს. რადგანაც უმალ საცხოვრისი, კერა დაემხოს, და წეს-კანონი და კაცთა დღე გაუკუღმართდეს, ვიდრე ასეთმა დასაბამი გადაივიწყოს და უბიწო ხმა სიჭაბუკისა.</blockquote> ჰიმნში ნახსენები დასაბამი არის არა ის, საიდანაც მოვდივართ, არამედ რაც გამუდმებით მოგვყვება, გვზიდავს და გვასაზრდოებს ისე, რომ თან მისი დავიწყების საშუალებას გვაძლევს, როგორც სიარულისას არ ვფიქრობთ ჩვენს ფეხქვეშ გაფენილ ნიადაგზე. მაკა სულაძე განსხვავებულს არაფერს ამბობს, როდესაც ფილმში აღნიშნავს, არც კი ვიცი, მესმის თუ არა რიონის ხმა, რომელიც დაბადებიდან დამყვებაო. ჰაიდეგერის თანახმად, ამაზე დაფიქრება და ნაფიქრის გამოთქმა უკვე არის პოეზია, მადლიერების აქტი, როგორც შეყოვნება და ძალისხმევა, შეამჩნიო ის, რაც ყველაზე შეუმჩნეველია, რადგან ყველაზე ახლოსაა. „მადლიერებად“ მოიხსენიებს მაკა სულაძეც ბუნებასთან იმგვარ მოპყრობას, რომელიც დამპყრობლური არაა და არ ლამობს წყალზე „გაბატონებას“, მის „უმადურად მოხმარებას“. ბუნების ნობათისადმი მაკა სულაძის ვირტუოზი თითების დამნდობი მინდობა და მისი ნათქვამი მადლიერება ფილმის ავტორებსაც ექცევათ იმ მასაზრდოებელ საძირკვლად, რისი ნათელყოფის, გათვალსაჩინოების სამსახურშიც დგება შემდგომ მათი კინემატოგრაფიული თვალი და ყური. ასე ერთვება სამივე ქალი საერთო პოეტურ ძალისხმევაში, რომელიც ბუნებას, როგორც ყოფისა და ხელოვნების დაფარულ მასაზრდოებელს კი არ მოიხმარს და ამოწურავს, არამედ დამნდობი თანამშრომლობით აღმოაცენებს, აღმოიყვანს და თვალსაჩინოს ხდის.   5. მაგრამ ბუნებისადმი მაკა სულაძის მსგავსი დამოკიდებულების უხილაობა არა რაღაც თავისთავადი მოცემულობა, არამედ კონკრეტული პოლიტიკური აკრძალვისა და წაშლის ან, როგორც ჯეიმს სკოტი იტყოდა, ლოკალური ცოდნის გაუფასურების შედეგია – ბუნების ამგვარ ხედვას მიზანმიმართულად აკნინებს და ჩქმალავს რესურსების მაქსიმალურ ათვისებაზე ორიენტირებული სახელმწიფო. ამიტომაა, რომ ამ უხილაობიდან გამოსვლაც პოლიტიკური აქტია და არა რაღაც მარად მთვლემარე ბუნების განყენებული შემეცნება. ამავე დროს, თუ სულაძე იმის შენარჩუნებას ცდილობს, რაც „ბუნებრივია“, ეს რაღაც პირველყოფილი ხელუხლებელი ნაკრძალი კი არ არის, არამედ ის, რაც საბჭოთა მოდერნულობის დემონტაჟის მერე შემორჩა. ერთ-ერთ ინტერვიუში სულაძე ამბობს კიდეც: <blockquote>თქვენ ვერ წარმოიდგენთ, რა მდიდარი ხეობა იყო კომუნისტების დროს რიონის ხეობა. იქ იყო ჩაის პლანტაცია, კომპანიის ბანაკი სადაც არის ახლა განთავსებული, იყო ყოფილი ჩაის ფაბრიკის ტერიტორია, უდიდესი ჩაის ფაბრიკა იყო, დასაქმებული იყო მოსახლეობა და დიდი შემოსავლის მქონე იყო. იყო ტვიშის ღვინის ქარხანა. იქ არის მინერალური წყლები და ბალნეოლოგიური კურორტებიც კი იყო იმ ტერიტორიაზე, რომელიც დატბორვის არეალს ექვემდებარება. და ამ ყველაფრის თანდათან მოშლამ მოსახლეობაში გამოიწვია იმის განცდა, რომ „ჩვენ რა შეგვიძლია“, ფაქტობრივად ვეღარაფერს ვაწარმოებთ, (მოიტანა) დაბალი თვითშეფასება და იმ გარემოს არგანცდა, საარსებო გარემოს ვერ აღიქვამს სამწუხაროდ მოსახლეობა, ვერ განიცდის იმას, რომ თვითონ არის მეპატრონე ამ საარსებო გარემოსი. და როცა უნაზღაურებენ კომპენსაციით კერძო საკუთრებას, მიწას ან სახლ-კარს, იქ კითხვა არ უჩნდება მოსახლეობას, კი მაგრამ ეს მიწა და სახლ-კარი გარკვეულ არეალზე მდებარეობს, რომელიც ჩემი არსებობისთვის არის საჭირო, შეზრდილი ვარ ამ გარემოს, მაქვს სუფთა ჰაერი, არაჩვეულებრივი წყალი, ტყის რესურსი, რომელიც ფაქტობრივად საარსებო წყაროა მოსახლეობისთვის. აქამდე არ მიდის მოსახლეობის გაცნობიერება, რომ მე ხომ ამასთან ერთად ამასაც ვკარგავ და ამას ვერ ამინაზღაურებს.</blockquote> თუ ამ სიტყვებს იმას შევადარებთ, რასაც სულაძე „მიწა-წყალში“ ლაპარაკობს და რასაც მისი თვალებისა და ხელების გავლით ფილმი გვაჩვენებს, შეიძლება ვიფიქროთ, რომ მას ორი ჭეშმარიტება აქვს, ურთიერთწინააღმდეგობრივი, თითქოს სრულიად ურთიერთგამომრიცხავი, მაგრამ ამ დისონანსურობაში მაინც რაღაცნაირად გადაბმული. ერთ მხარესაა პოსტსაბჭოთა ხეობა, რომელმაც განიცადა დეინდუსტრიალიზაცია, უკვე არსებული საბჭოთა მოდერნულობის სრული დემონტაჟი, დემოდერნიზაცია და რომელიც ახლა ადამიანისგან ხელუხლებელ ყამირ მიწად მოჩანს, არასდროს განვითარება რომ არ უნახავს; სადაც პოსტსაბჭოთა სახელმწიფოს ხელშეწყობით ხდება ის, რასაც რობ ნიქსონი „სიცარიელის გამოგონებას“ <a href="https://www.hup.harvard.edu/books/9780674072343">უწოდებს</a>. ამ სიცარიელეში იმკვიდრებს მაკა სულაძე ხელახლა თავს და საკუთარი ეზოდან ხელახლა ჩაწერს თავს განვითარების იმ პროექტში, რომელიც მას ტურისტული სტარტაპის წამოწყებისკენ აქეზებს. ამ პირობებში სულაძე ძალაუნებურად აკეთებს აქცენტს „ბუნებრიობაზე“, ავთენტურობაზე, რითაც ის ყიდის თავის საქონელს, სასტუმრო „კერად“ გადაქცეულ კერასა და მის გარშემო არსებულ ბუნებას, იქვე მიმჩქეფარი რიონის ჩათვლით.   ამ მხრივ, გოგუას და წოწორიას შესაძლოა ვუსაყვედუროთ კიდეც, რომ რამდენადაც სულაძეს დაეხმარნენ „ბუნების წაკითხვისა“ და მისდამი „მადლიერების“ მდგომარეობის შემოქმედებითად გაშუქებაში, გარკვეულწილად „კერაში“ შემთხვევით მოხვედრილმა ამ ორმა რეჟისორმა ზედმეტად იოლადაც დაიჯერა ამ „ბუნებრიობის“ ბუნებრიობის და ფილმში ამ მხარემ გარკვეული გასაგნება და ჰიპერტროფირებაც განიცადა, ჭარბი რომანტიზების ფასად. მათ გამორჩათ ის ორხმიანობა, გაორებულობა, დისონანსურობა, რაც სულაძის თაობის ადამიანებში ხშირად გვხვდება, ერთი მხრივ, თვითონვე რომ იმეორებენ დღევანდელი სახელმწიფოს მიერ შემოსაღებულ ხედვას, თითქოს ხეობაში სიცარიელის და აუთვისებელი ბუნების მეტი არაფერი იყოს, მეორე მხრივ კი ინახავენ მეხსიერებას რეგიონის განვითარებულობის შესახებ საბჭოთა მოდერნულობის ხანაში, რაც ადასტურებს, რომ ის, რასაც „ადგილის განცდას“ <a href="https://fb.watch/uBoFEgHG21/">ვუწოდებთ</a> და ხშირად ყველაზე უშუალო რამედ გვეჩვენება, ყოველთვის ისტორიულად გაშუალებული, დაშრევებული და ცვალებადია. ალბათ თავად სულაძეს არ გაუზიარებია მათთვის თავისი ეს „მეორე“ ჭეშმარიტება, მაგრამ, მეორე მხრივ, იმისათვის, რომ ეს ექნა, მის სტუმრებს ალბათ სათანადო შეკითხვაც უნდა დაესვათ, როგორც სწორი გასაღები, რითაც სწორ კარს „გაარტყამ“, ვოლფრამ ფონ ეშენბახის პარციფალისა არ იყოს, სნეული მეთევზე მეფის ხსნას მხოლოდ მაშინ რომ შეძლებს, როცა მას სწორ დროს სწორ შეკითხვას დაუსვამს: „რატომ იტანჯები?“   სულაძე ზემოთ ციტირებულ ინტერვიუში რაღაც საბჭოთა მოდერნულ სამკვიდროზე მიუთითებს. საბჭოთა გეგმურ ეკონომიკაში რიონის ხეობაში ტვიშის ქარხანა, ჩაის პლანტაცია, ბალნეოლოგიური კურორტი ადგილობრივ მცხოვრებლებს უჩენდა ადგილთან მიკუთვნების განცდას, რომელიც უფრო მყარი იყო, ვიდრე დღეს ვითომ მონიჭებული თავისუფლება. მაგრამ ეს მიკუთვნება უაღრესად მყიფეც იყო, რადგან ყურის ძირში ყოველთვის ბუდობდა საფრთხე, რომ დემოკრატიული თანხმობის გარეშე ზემოდან წამოვიდოდა ხეობიდან აყრის ბრძანება, რათა იქ ნამოხვანჰესი აშენებულიყო. ამდენად, საბჭოთა მოდერნულობა ხეობაში ფესვის გადგმის პირობაც იყო და მისგან ამოძირკვის მუდმივი საფრთხისაც. სწორედ აქ ძევს ის უფრო ფუნდამენტური წინააღმდეგობრიობაც, რაც საბჭოთა მოდერნიზაციას ხრავდა და დღესაც პასუხგაუცემელი რჩება.   6. 1980-იანი წლების ბოლოს, ნაირა გელაშვილი ჰაიდეგერისა და ჰოლდერლინის, როგორც სამყაროსადმი არამომხმარებლური, მთლიანი მიდგომის მესიტყვეთა მოხმობით უპირისპირდებოდა გვიანდელი საბჭოთა კავშირის ტექნოკრატიას, რომლისთვისაც მაკა სულაძის რაგინდ ვირტუოზული უნარი, ბუნების „წაკითხვის“ დამნდობი ტექნიკის მეშვეობით საზრდოდ ექცია, მხოლოდ სოფლური ჩამორჩენის ნიშანი იყო, რასაც ადგილი ვერ მოეძებნებოდა ენერგეტიკისა და წარმოების სოციალისტური დაგეგმარების ფარგლებში. ქართული მწვანე მოძრაობაც სწორედ იმიტომ აქცევდა განსაკუთრებულ ყურადღებას ეროვნულ საკითხს, რომ ტრადიციულ კულტურულ ფორმებში ხედავდა ბუნებასთან თანაარსებობის მრავალსაუკუნოვან გამოცდილებას, რომლის მორღვევაც საწინდარი ხდებოდა, როგორც ბუნებრივი გარემოს განადგურებისა, ისე ადამიანების ფსიქიკური, ეგზისტენციალური წონასწორობის რღვევისა. საბჭოთა მოდერნიზაციის პროექტი მთის მოსახლეობის მასობრივად ბარში ჩამოსახლებით, ინდუსტრიულ მუშახელად გადაქცევით და ცხოვრებისა და კეთილდღეობის ურბანულ ქსელში ინტეგრაციით იმ წეს-ჩვეულებებსა და კულტურულ ფორმებს, რომლებიც მათ ძველ სამკვიდროში მნიშვნელობდა, ეთნოგრაფიულ არტეფაქტებად აქცევდა. როგორც გიორგი მაისურაძე <a href="https://ge.boell.org/ka/2018/11/06/chven-araevropeli-evropelebi">მიუთითებს</a> ქართული საბჭოთა ეროვნული პროექტის შესახებ, ამ ეთნოგრაფიზაციის შედეგად მივიღეთ თავიანთი ცოცხალი სამკვიდროდან ამოგლეჯილი და შაბლონურ, მკვდარ ფორმებში გადამდნარი და ხელოვნურად გამოყვანილი ეროვნული სამოსი, ცეკვები, კერძები, ფოლკლორი თუ ისტორიული სიმბოლოები – მოკლედ, ეროვნულად წოდებული ქართული კულტურის მთელი ის ინვენტარი, რასაც საბჭოთა დროს ქართველი მკაფიოდ ამოსაცნობი უნდა გაეხადა სხვა მოძმე სოციალისტურ ხალხებს შორის; რითაც დღემდე სულდგმულობს ჩვენი წარმოდგენები იმაზე, თუ რა არის ქართული, და აქცევს იმ „რესურსად“, რასაც დღეს ტურისტულ ბაზარზე ვყიდით, როგორც უნიკალურად ქართულ „ბრენდს“.   ბაზრის ბრმა რყევების მაგივრად ადამიანური საჭიროებების დაკმაყოფილებაზე მიმართული საბჭოთა ეკონომიკის გონივრულობა, საბოლოო ჯამში, უგუნური გამოდგა: შორეული იმპერიული ცენტრიდან თბილისს მიეწოდებოდა გეგმა, რაც შემდეგ პერიფერიულ თბილისს უნდა დაედო მზა შაბლონის სახით ლეჩხუმის მსგავსი ადგილობრივი პერიფერიისთვის. საყოველთაო კეთილდღეობაზე მიმართული ეს ეკონომიკური რაციონალობა ირაციონალურის გარდა კოლონიურადაც მოიაზრებოდა, რადგან გიგანტური მასშტაბის ენერგეტიკული და საწარმოო პროექტები სრულიად აცდენილი ჩანდა საქართველოს მცირე პროპორციებთან და გარემოს იმხელა განადგურების ფასად ჯდებოდა, რომ ლოგიკურად მიჰყავდა ნაირა გელაშვილი და სხვა გვიანსაბჭოთა ქართველი მეცნიერები და აქტივისტები დასკვნამდე, რომ ეს ყველაფერი, საბოლოო ჯამში, მხოლოდ შორეული ცენტრის ინტერესებს ემსახურებოდა. ამ კრიტიკას ამოძრავებდა არა მაშინ მოდური ანტისოციალიზმი, არამედ სოციალისტური აღმშენებლობის ტექნოკრატიული ვარიანტის მიუღებლობა, რაც, ენგურჰესის, ჟინვალჰესის, ხუდონჰესის მსგავსი გიგანტური პროექტების შემყურე, გელაშვილს, ასმევინებდა არსებით ზნეობრივ შეკითხვას: „როდემდე ‘ვაშენოთ’ ადამიანურ და სულიერ მსხვერპლზე?“   ნაირა გელაშვილი ამ შეკითხვას სვამდა ინდუსტრიალიზაციის იმ ტიტანური პროცესის მიწურულს, რომელმაც ბუნების ყვლეფისა და უთვალავი ადამიანისათვის თავისი ბუნებრივ-კულტურული გარემოს მორღვევის ფასად შეძლო, დაჩქარებული ტემპითა და ამ ტემპის ჰეროიკული ხიბლით, ჩაბმულიყო კაპიტალისტურ სამყაროსთან მოპაექრე სოციალისტური ალტერნატივის მშენებლობაში. დასმული შეკითხვა მიუთითებს, რომ გაღებული მსხვერპლი არა მხოლოდ აუნაზღაურებელი იყო, არამედ არც ღირდა გაღებად, რადგან, საბოლოო ჯამში, იმათვე უქადდა სასიცოცხლო გარემოს მოსპობას, ვის კეთილდღეობასაც წესით უნდა მომსახურებოდა. იმაზე, რაც, 1980-იანი წლების ბოლოს, ათწლეულების განმავლობაში დამდგარი შედეგების საფუძველზე შეიცნეს, ჯერ კიდევ 1934 წერდა ზუსტი წინათგრძნობით ანდრეი პლატონოვი, ფორსირებული სოციალისტური მოდერნიზაციის საწყის ეტაპზე. პლატონოვი, რომელიც, როგორც მწერალი და ინჟინერი, თავად იყო ჩართული ამ გიგანტურ ძალისხმევაში, „პირველ სოციალისტურ ტრაგედიად“ <a href="http://platonov-ap.ru/publ/o-pervoy-socialisticheskoy-tragedii/">მოიხსენიებდა</a> იმას, რომ ადამიანის სული სოციალიზმის სამსახურში ჩამდგარ ტექნიკაზე უფრო ნელა ვითარდება და სიჩქარის აღმაფრენაში ადამიანი ბუნებას მეტის გაცემას აიძულებს, ვიდრე ბუნებას სურს, რომ გასცეს. რომ არა ბუნების ხელმომჭირნეობა, ადამიანი მას ისტორიის დასაწყისშივე ერთბაშად ამოწურავდა, რითაც შეუძლებელს გახდიდა საკუთარსავე სამომავლო სიცოცხლეს – ამბობს პლატონოვი და ასკვნის, რომ მხოლოდ ის ტექნოლოგია იდგება ეპოქალური სოციალისტური ამოცანის სიმაღლეზე, რომელიც პატივს სცემს ბუნების თავდაჭერილობას და „ბუნების გონებად“ გადაიქცევა, მისი გამოფიტვის ნაცვლად. ადამიანთა სულებში სწორედ ამგვარი ნიჭის გასავარჯიშებლად მიაჩნდა პლატონოვს აუცილებლად ხელოვანები, და საბჭოთა პროექტის მიწურულსაც ამიტომ მიუთითებდა ნაირა გელაშვილი ტექნოკრატიის საპირისპიროდ ადამიანების პოეტურად აღზრდის გადაუდებელ საჭიროებაზე.   გელაშვილი, დღესაც, პოსტსაბჭოთა ნეოლიბერალური სახელწმიფოს პირობებშიც, იმავესთვის იბრძვის, და მაკა სულაძესაც უწევს, გადაიბაროს ის წინააღმდეგობა, რასაც საბჭოთა დროს დედამისი უწევდა ნამოხვანჰესის პროექტს, რადგან კაპიტალიზმსაც და საბჭოთა სოციალიზმსაც, რომელიც კაპიტალიზმისავე წიაღიდანვე წარმოიშვა და მისი გადალახვის პროცესში მისივე თვისებებით აღიბეჭდა, ერთნაირად არ შესწევთ „ბუნების წაკითხვის“ სულაძისეული უნარი. მაგრამ კაპიტალიზმისა და სოციალიზმის ისტორიულ გამოცდილებათა საერთო ძირზე მითითება არ კმარა იმის ასახსნელად, მაინც რამ უბიძგა მაკა სულაძესა და მის თანამებრძოლებს, გაეკეთებინათ თავიანთი პოლიტიკური ნახტომი.   საყოველთაო კეთილდღეობის ალალად ავტორიტარული საბჭოთა პროექტი ტრადიციული სამკვიდროდან კი ამოგრთავდა, მაგრამ ურბანულ გარემოში უზრუნველგყოფდა სამუშაო ადგილითა და ყველა მთავარი საჭიროებით, რაგინდ აუნაზღაურებელი დარჩენილიყო ტრადიციული სამკვიდროს მიტოვებით გამოწვეული ზიანიც და იმ ენის არარსებობაც თუ განდევნილობაც, რაც ამ ზიანს ზნეობრივ შეფასებას მისცემდა, გამოთქმულ სამსჯავროდ აქცევდა. სტალინის შემდგომ საბჭოთა საქართველოში, „პერესტროიკის“ პირობებში გაჩაღებულ საჯარო პოლიტიკურ კრიტიკამდე, ამგვარი ზნეობრივი შეკითხვის დასმა ყველაზე სრულფასოვანი, მაგრამ პოლიტიკურად, რასაკვირველია, მხოლოდ ირიბად ქმედითი ფორმით დასმა, ისევ და ისევ მარტო ხელოვნების გავლით თუ შეიძლებოდა, ისიც ცენზურასთან დიდი ჭიდილის ფასად – გავიხსენოთ კოკოჩაშვილის კინოშედევრი დიდი მწვანე ველი. საბჭოთა კავშირისგან განსხვავებით, დღეს მაკა სულაძეს ეძლევა გასაქანი, შექმნას ის პოლიტიკური სივრცე, რომელშიც ამ ყველაფერზე ლაპარაკი შესაძლებელი იქნება, ზნეობრივად შეფასდება შესაძლო საფასური, დემოკრატიული პოლიტიკური კონტროლის ქვეშ, და, შესაბამისად, მოდერნულობის იმ პათოლოგიების არიდებაც, რაც „პერესტროიკამდელმა“ საბჭოთა კავშირმა დაიტეხა პოლიტიკური სივრცის დეფიციტის ნიადაგზე.   სწორედ აქ მოახერხეს რიონის ხეობის მცველებმა სახელმწიფოსეული ჰეგემონიის გარღვევა და, ია ერაძის <a href="https://ge.boell.org/ka/2021/06/21/sakhelmcipo-kapitali-da-akhali-antagonizmi">სიტყვებით,</a> დისკურსული წანაცვლება იმისა, თუ რას ნიშნავს საერთოდ განვითარება, პროგრესი, კეთილდღეობა. რასაც სუს-ის ანგარიში ჰესების აუცილებლობის თაობაზე საყოველთაო საზოგადოებრივ „კონსენსუსად“ რაცხავდა, რის გამოც მცველებს „მოსახლეობის პოლარიზების აქტიურ მცდელობებს“ მიაწერდა, მცველებმა საჯარო პოლიტიკური დავის ცენტრალურ საგნად აქციეს – გარკვეული დროით მაინც. როგორ დაიხურა ან კვლავ შეიზღუდა ეს სასწაულებრივად გახსნილი პოლიტიკური სივრცე, შემდგომი განხილვის საგანია.   7. რიონის ხეობის მცველებმა არა მარტო სახელმწიფოს ეკონომიკური იდეოლოგიის ჰეგემონია მოარღვიეს, თუნდაც დროებით, არამედ რაღაც პერიოდით წყალი შეუყენეს იმ პოლიტიკურ-კულტურულ პრინციპსაც, რითაც პოსტსაბჭოთა ქართული სახელმწიფო სიმბოლურ და ინსტიტუციურ დონეზე აწესრიგებს, განმარტავს და განკარგავს იმას, თუ ვინაა ის „ხალხი“, ვინც, ფიქტიურად მაინც, სახელმწიფოს ძალაუფლებისა და სუვერენულობის წყაროს შეადგენს.   ეს სახელმწიფო, როგორც პირველი ომის შემდგომი პერიოდიდან თანდათან გლობალიზებული ერი-სახელმწიფოს მოდელის ნაირსახეობა, ინსტიტუციურად ეფუძნება უმრავლესობასა და უმცირესობას შორის განსხვავების რეჟიმს. როგორც ბარბარე ჯანელიძე მიუთითებს თავის <a href="https://link.springer.com/book/10.1007/978-3-658-41891-5">კვლევებში,</a> ეს რეჟიმი ატარებს ძირეულ წინააღმეგობრიობას: ერთი მხრივ, კანონის წინაშე საყოველთაო თანასწორობას პირდება ყველა მოქალაქეს, განურჩევლად იმისა, უმრავლესობას ეკუთვნის თუ უმცირესობებს, მეორე მხრივ კი, საყოველთაო თანასწორობის ეს იდეა ზემდეტად აბსტრაქტულია იმისთვის, რათა სახელმწიფოს სათანადო ლეგიტიმაცია შეუქმნას, რის გამოც ერი-სახელმწიფო მეტწილად ისევ და ისევ მოსახლეობის „უმრავლესობად“ მონიშნული ნაწილის ნაციონალურ-კულტურულ კერძო მახასიათებლებსა და ეროვნული ისტორიის სპეციფიკურ თხრობას აფუძნებს თავს. პოსტსაბჭოთა საქართველოს შემთხვევაში ასეთი კერძო მარკერები გამოდგა მართლმადიდებლობა და მართლმადიდებელი ეკლესია, როგორც ქართველი ერის ისტორიის ეპიცენტრი. უმრავლესობა-უმცირესობის არითმეტიკულ გაყოფას ეყრდნობა ნაციონალიზმის სახელმწიფოსეული ვერსია, რომელიც, საჭიროების შემთხვევაში, მას ეთნიკურ-კულტურულ-რელიგიური გამიჯვნებითა და ხლეჩვებით მანიპულირების საშუალებას აძლევს და იმავე უმცირესობათა კონტროლისა და დათრგუნვის მექანიზმად გვევლინება, ვისაც ქაღალდზე, როგორც სამართლებრივი სახელმწიფო, დაცვას აღუთქვამს.   ხუდონჰესის წინააღმდეგ მებრძოლი სვანების შემთხვევაში სახელწმიფო ახერხებდა მანიპულაციას „სეპარატიზმის“ ბრალდებით, რადგან სვანები – ერთი მხრივ, თითქოს ყველაზე ძირძველი ქართველობისა და ქართველური ენების ყველაზე ძველი შრის მატარებლები – მაინც უხერხულად ეწერებიან „კარგი ქართველის“, სახელმწიფოს მიერ სანქცირებული უმრავლესობის მოდელში, ცალკე ენისა თუ გამოკვეთილად თვითყოფადი ადათების ნიადაგზე, რომელთა სამართლებრივი მხარეც სახელმწიფოსთვისაა საეჭვო, ხოლო რელიგიური – ოფიციალური ეკლესიისთვის.<a href="#_ftn1" name="_ftnref1">[1]</a> სამაგიეროდ, რიონის ხეობის მცველები და მასის ის დიდი ნაწილი, ვინც მოძრაობის ზენიტში მის გარშემო გაერთიანდა, ყველანაირად ჯდებოდა ქართველის დომინანტ იდეალში: მართლმადიდებლები, ქართულენოვანი, „მრევლი“, ისინი, მიუხედავად იმისა, რომ მოძრაობის ბირთვი მთიანი რეგიონიდანაა, არც „მთიელებად“ აღიქმებოდნენ, როგორც სვანები, მთელი თანმდევი კლიშეებით; მათ უმალ უყურებდნენ როგორც სოფლად ჯერაც თურმე შენარჩუნებული „სუფთა“ ქართველობის განსახიერებებს.   სწორედ იმის გამო, რომ მცველები სრულად შეესატყვისებოდნენ კარგი ქართველის მაჟორიტარულ მოდელს, მათ მოახერხეს, სახელმწიფოსთვის ხელიდან გამოეცლიათ ის ბერკეტებიც, რითაც ის მანიპულირებს ხოლმე, და ოფიციალურ დონეზე სანქცირებული – უმრავლესობასა და უმცირესობებს შორის გამთიშველი – კულტურული კოდები ახალი პოლიტიკური გრამატიკით აემეტყველებინათ, რომელიც, პირიქით, თითქოს ამოუვსებელი უფსკრულით გაყოფილ ეთნიკურ-რელიგიურ ჯგუფებს შორის ალიანსების გაბმას უწყობდა ხელს.   ამის ყველაზე მძაფრი ჟესტი კვლავაც მაკა სულაძემ შემოგვთავაზა, თბილისის აქციების დროს თავისი განუშორებელი ნინოს ჯვარი რომ გადადო. სულაძემ ერთი ჟესტით დაასამარა უმრავლესობა-უმცირესობის სახელმწიფოსეული პარადიგმა და მისი მანიპულატორული რესურსი, ვინაიდან სწორედ მან, „უმრავლესობის“ სანიმუშო სახემ, თავად თქვა უარი მისთვის სახელმწიფო წესრიგის მიერ მინიჭებულ პრივილეგიაზე, რომელიც, ამავე დროს, მისთვის უაღრესი ეგზისტენციალური მნიშვნელობითაც იყო დატვირთული. მას ისტორიულმა პირობებმა მისცა საშუალება, საკუთარი ძალით, სახელმწიფოს როგორც უფლებების დამცველი და ამავდროულად ჯგუფების ერთმანეთისგან „დამცველი“ მსაჯულის რეჟიმის მიღმა, გამხდარიყო ნამდვილი თანასწორობის შემოქმედი. სწორედ ამგვარმა ჟესტებმა და მათით გახსნილმა დიალოგმა სახელმწიფოს მიერ განსაზღვრულ-მართული „უმრავლესობის“ რეჟიმი, რაშიც, ყველანაირი წესით, ეწერებოდა რიონის ხეობის მოძრაობის მხარდამჭერთა უდიდესი ნაწილი, ჩაანაცვლა იმ რეჟიმით, რასაც დემოკრატიული სიმრავლე შეგვიძლია ვუწოდოთ, რომელიც სულ უფრო აფართოებდა თავის დროსა და სივრცეს, სულ უფრო მეტ ადამიანს აძლევდა საშუალებას, პოლიტიკურად აედგა ენა და, რაც მთავარია, ეთნიკურად ქართული, „ცენტრალური“ პერიფერიების მიღმა, გასაქანი მიეცა არაქართული, უკიდურესი, მიტოვებული პერიფერიებისთვისაც.   სახელმწიფოს გულმხურვალე ნაციონალისტური რიტორიკის მიუხედავად, რომელიც საქართველოს თითქოს სწორედ ამ „დომინანტი“ ქართველების სამფლობელოდ ასაღებდა, თავად მოძრაობის წევრებმა გაიაზრეს, რომ სახელმწიფოს მიერ „უმრავლესობაზე“ გამოჭრილი ეს სამშობლო მათი არ იყო – ის, რაც სახელმწიფოს უმცირესობებისთვის ისედაც ყოველდღიურად განცდილი რეალობაა. ამ მხრივ, მცველებს და მათ მხარდამჭერებს, რაც არ უნდა ჰგონებოდათ, რომ იცავდნენ სამშობლოს, რომელიც უკვე ებადათ და ხელიდან ეცლებოდათ, ისინი სინამდვილეში ქმნიდნენ სამშობლოს, რომელიც ჯერაც მოსაპოვებელია; რომელიც, ერთი ფილოსოფოსის თქმისა არ იყოს, ის ადგილია, სადაც ჯერ არავის დაუდგამს ფეხი.   ეს დრო-სივრცე 5 ივლისს დაიკეტა. ბევრმა ვერ შეიკავა იქედნური სიხარული, რომ სინამდვილეში ყველა ისეთი აღმოჩნდა, როგორიც მანამდეც ეგონათ; არაფერს და არავის ცვლილება და გარდაქმნა სინამდვილეში არ განუცდია და მოძრაობის მთელი სიახლე და ეიფორია მხოლოდ თავის მოტყუება იყო; რადგან ყველაფერი მხოლოდ ისე შეიძლება იყოს, როგორც ისედაც არის. არადა, ისევ და ისევ, აქ საქმე არ არის ვინმეს პირად ჰომოფობიასა და „სიბნელეში“, არამედ იმ პოლიტიკურ ველში, რომელშიც ან ახერხებ, შექმნა ახალი ენა და ლოგიკა, რომელიც გარკვეულ შესაძლებლობებს, ჰორიზონტს, ასპარეზს ხსნის, ან იმეორებ ძველს და ექცევი უკვე არსებული ძალების გავლენის ქვეშ. ეს ახალი ენა მუდმივ ძალისხმევას, შენარჩუნებას, დამუშავებას საჭიროებს და რიონის ხეობის მოძრაობის შემთხვევაში ჩვენ ნამდვილად ვიყავით მოწმენი, ჩვენს თვალწინ როგორ განიცდიდა ევოლუციას ეს ენა. ამავე დროს, არცერთი წამით არ ხარ დაზღვეული ამ ენიდან უკუვარდნისგან. ივლისის დასაწყისის მოვლენები მცველთათვის სწორედ ასეთი უკუვარდნა იყო სახელმწიფოს მანიპალიტორულ ენასა და მის მიერ წინასწარ განსაზღვრულ გამთიშველ რეჟიმში. მაშინ, როცა მოძრაობის ძალას განაპირობებდა ის ძირეული, სუბვერსიული განსხვავება, რასაც ქმნიდა მათი მხრიდან თითქოსდა სახელმწიფოს ნაციონალისტური რიტორიკის იდენტურ ენაზე მეტყველება, ოღონდაც სრულიად ახლებური გრამატიკითა და წანაცვლებული აქცენტებითა და მნიშვნელობებით, ივლისის დასაწყისში მცველების ენა სახელმწიფოს და მის მიერ მართული შოვინისტური ჯგუფების კილოსგან სრულ განუსხვავებლობაში ჩაინთქა და დაკარგა კიდეც თავისი თანდანთან მოხვეჭილი ქარიზმა.<a href="#_ftn2" name="_ftnref2">[2]</a>   5 ივლისით მოძრაობის აქტიური მობილიზაციის რეჟიმმა უბრალოდ დაკარგა თავისი შემტევი ხასიათი და ფართო ალიანსების გაბმის ის დინამიკა, რომელიც მოძრაობას სულ უფრო მასობრივს ხდიდა და ეკონომიკურ და კულტურულ ჰეგემონიას სულ უფრო მეტად უთხრიდა ძირს. რასაკვირველია, არსად წასულა მოძრაობის მიერ წამოჭრილი საკითხების ვალიდურობა, მათი ბრძოლა და კონკრეტული მონაპოვრები. უბრალოდ, ხალხის მიერ შექმნილი დემოკრატიული სიმრავლე დამარცხდა სახელმწიფოს მიერ მანიპულირებულ „უმრავლესობის“ რეჟიმთან – დროებით, მომავალ ხელსაყრელ მომენტამდე.   შენიშვნები:   <a href="#_ftnref1" name="_ftn1">[1]</a> განსხვავებით სვანების ბრძოლისგან, რომელიც სვანური ადათობრივი სამართლის მობილიზებით სახელმწიფო სამართალს უპირისპირდება, მცველების ბრძოლა სახელმწიფოს სამართლებრივი სტრუქტურების ფარგლებში რჩებოდა, მისგან ელოდა სამართალს, ან მიჰყავდა საქმე იქამდე, რომ სახელმწიფოს ბოლომდე გაეშიშვლებინა თავისი სამართლის უსამართლობა და მიკერძოება. თან, სახელმწიფოს პარალელურად ცდილობდა დამოუკიდებელი სივრცის გამოჩორკნას, საიდანაც შეეძლებოდა გარდაექმნა თავად სახელმწიფო აპარატისა და პარტიებისგან შემდგარი ძალაუფლებრივი სტრუქტურა და ველი. ზოგადად, ლეჩხუმელების ბრძოლა იმთავითვე ჰეგემონიურ სტრუქტურებთან ურთიერთქმედებასა და ფართო საზოგადოებისაკენ ხელის გაწვდენას დაეყრდნო. განსხვავებით სვანეთისგან, სადაც მოსახლეობაც მრავლადაა და თემის შეკავშირების ადათობრივი ფორმებიც ჯერ კიდევ მეტ-ნალებად მუშაობს, რიონის ხეობა ფაქტობრივად დაცარიელებულია და იქ არც წინააღმდეგობის იმგვარი ინსტრუმენტები მოიპოვება, რაც სვანებს აქვთ ადათობრივი სამართლის და ფიცის სახით. სწორედ ამან განაპირობა, რომ სვანების მოძრაობა იმთავითვე ბევრად უფრო თვითკმარი გამოდგა, ლეჩხუმელებისამ კი, რომელიც ვერ გადარჩებოდა, გარეთ რომ არ გაეწვდინა ხელი, უფრო უნივერსალური სახე მიიღო და მართლაც საზოგადოებრივ მოძრაობად გარდაიქმნა, რომელიც თავისი ზენიტის მომენტში სულ უფრო მეტ ჯგუფთან ახერხებდა კავშირის გაბმას. <a href="#_ftnref2" name="_ftn2">[2]</a> ამიტომაცაა, რომ, განსხვავებით რიონის ხეობის მოძრაობის შესახებ ლელა რეხვიაშვილის ძვირფას <a href="https://ge.boell.org/ka/2022/12/09/rionis-kheobis-brdzola-politikuri-da-samokalako-sazogadoebis-velshi">კვლევაში</a> ნახმარი გაგებისგან, სუბალტერნობა და ჰეგემონია მე დიქოტომიურად კი არ მესმის, არამედ, მაგალითად, მაკა სულაძის მეტყველებასა და კულტურულ რეპერტუარზე დაყრდნობით იმის ჩვენება მინდა, რომ ის ძალაუფლების ენას იღებს, მასზე მეტყველებს, ოღონდ (ია ერაძის თქმისა არ იყოს) ძირეულად წაანაცვლებს მის მიერ მოწოდებულ მნიშვნელობებს. მაგრამ რადგან მაინც სხვის მოედანზე თამაშობს და დაქვემდებარებულია, ყოველთვის არის საფრთხე, რომ, საბოლოო ჯამში, მას ძალაუფლება ისევ მოინელებს. სვანების და იმავე რიონელების მაგალითზე დაყრდნობით იმას ვფიქრობ, რომ სუბალტერნულობა-ჰეგემონიურობის ხმარება სხვანაირადაც შეიძლება. რამდენადაც, მართალია, რომ ისინი, პარტჰა ჩატერჯისეული გაგებით, ე.წ. „პოლიტიკური საზოგადოების“ ველში ორგანიზდებიან და ამით ემიჯნებიან „სამოქალაქო საზოგადოებისა“ და სახელმწიფოს ჰეგემონიურ ველს, მე სწორედ იმიტომ ვიწყებ ქექვას თითქოს მეორეხარისხოვან რელიგიურ-კულტურულ დეტალებში, რომ მათი ენისა და ჟესტების დონეზე მინდა ვნახო, სინამდვილეში როგორ მეტყველებენ იმავე ჰეგემონიური (ნაციონალისტური) ენის შიგნიდან და თან, ოღონდ, როგორ წაანაცვლებენ დომინანტური ცნებების შინაარსს, რაზეც, ლაკლაუსა და მუფზე დაყრდნობით, ერაძე ამახვილებს ყურადღებას. აქ დიქოტომიური გამიჯვნა პოლიტიკურ და სამოქალაქო საზოგადოებებს შორის უკვე ნაკლებად გვადგება, ან უფრო სწორედ, სხვანაირი ეთნოგრაფიულ-ფილოლოგიური ყურადღება ხდება საჭირო კულტურული კოდების მიმართ, რომელთა ანალიზის საფუძველზეც ვლინდება ჰეგემონიასა და მას დაქვემდებარებულებს შორის გადაკვეთა და აშკარავდება, რომ ისინი ერთ დისკურსულ ველში იმყოფებიან, რაც არის სწორედ იმის მიზეზი, რომ სახელმწიფოს ტვინი ერევა, როცა თითქოსდა ეროვნული უმრავლესობის განმასახიერებელი „კარგი ქართველები“ სახელმწიფოსავე ნაციონალიზმის ენას სახელმწიფოს შემოუტრიალებენ უკან. მაგრამ რამდენადაც სუბალტერნი შიდა სუბვერსიას ეწევა, იმდენადვე ჩნდება ჩიხის საშიშროება, რომ რაღაც მომენტში ეს შიდა სუბვერსია ჩაიხშოს, რადგან ის მაინც ჰეგემონის სათამაშო მოედანზე რჩება. ამის დასტურად შეიძლება ეკლესიასთან მცველების, როგორც მრევლის, მიმართება მივიჩნიოთ – თავიდან, მართალია, სწორედ ეკლესიის შიგნიდან მობილიზება მოახერხეს, მაგრამ შემდეგ კვლავ ეკლესიამ მოგუდა ეს სუბვერსია. მაგრამ რელიგიის, ეკლესიის, მრევლის ეს როლი და დინამიკა ისედაც ყველაზე რთული მოსახელთებელია. კონკრეტული სოციოლოგიური ანალიზია საჭირო, რომ განყენებული ბრტყელ-ბრტყელები არ ვისროლო. მით უმეტეს, რომ მოძრაობის საჯარო ფაზამდე, პოლიტიკის და საჯაროობის ჩემ მიერ განვითარებული ხედვისგან აშკარად ძალზედ განსხვავებულად, სრულიად თვალს მოფარებულად, მრევლის ყოველდღიური ყოფის შიგნით, დუღდა რაღაც პოლიტიკა, არაკონფრონტაციული მორჩილი წინააღმდეგობა, რომელიც მოძღვრებს აიძულებდა, ჰესის თაობაზე პოზიცია დაეკავებინათ.

A gamble on collective action? Why the strike by Georgian online casino employees is important in today’s context of social movements

Author: Clara Weller

As Georgia prepares for the parliamentary elections on 26 October, the country finds itself at a critical juncture. In a post-socialist country where there is no left-wing political presence in the Parliament, the recent strike in Tbilisi by employees of Evolution Gaming Georgia, an online casino company, is rooted in the social movements of recent years. The strike should be understood as more than a labour dispute but a significant case that underscores the broader struggle for social justice amid the ruling Georgian Dream party is navigating the country with increasingly authoritarian tendencies and strengthening neoliberal policies.   Mobilisations, authoritarian backlash and elections   The Georgian society was recently shaken by the adoption of the Foreign Agent Law. At first glance, this legislation appears to be directed at civil society organisations (CSOs), particularly those that receive funding from Western sources. However, the implications of this legislation extend <a href="https://lefteast.org/theres-more-at-stake-in-the-fight-against-the-foreign-agents-law-than-liberal-ngos-why-the-left-should-show-solidarity-with-the-protests-in-georgia/">well beyond the targeting of these CSOs</a>. This law can be seen as the first step in repressing any criticism or opposition against the ruling party stemming from CSOs or social movements.   Like Russia’s infamous ‘anti-agent law’ that was established in 2012 and spread to other countries in the region such as Kyrgyzstan and Belarus, Georgia’s version of the law serves as an effective tool for silencing opposition to the ruling party policies. In Georgia, the adoption of the Foreign Agent Law triggered mass protests from April to May 2024. However, contrary to the March 2023 protests against the first introduction of the law, mobilisations failed to prevent the enactment despite their scale. Similarly to last year’s protests, they were first violently repressed in the street, but then the repression took a more insidious face with the direct targeting of activists, CSO employees or political opponents.   Yet, the strengthening of control over civil society has come at the expense of pro-European and democratic aspirations: the hard-won EU <a href="https://www.reuters.com/world/europe/eu-envoy-says-georgias-bid-join-practically-frozen-over-foreign-agent-law-2024-06-19/">candidate status has been suspended</a>. But in the context of the forthcoming parliamentary elections, the timing of the law’s adoption appears to be a strategic move by the Georgian Dream to retain power, a position it has held since 2012. By striving to eliminate the influence of various collective actions, the government seeks to control <a href="https://css.ethz.ch/en/publications/cad/details.html?id=/n/o/1/3/no_137_georgia_in_the_runup_to_parliamen">potential electoral mobilisation</a> and silence critics from any aspect of civil society, including liberal CSOs, but also leftist movements, independent media outlets, local trade unions, and grassroots initiatives.   The rise of grassroots and leftist movements is particularly important in this context as they have been criticizing systemic issues arising from the neoliberal policies initiated by the former ruling party, the United National Movement, and pursued by the Georgian Dream. These two parties dominate and polarise the political landscape, perpetuating neoliberal consensus that tends to be difficult to challenge. However, this is precisely what leftist, and grassroots movements have sought to achieve. By questioning the underlying causes of contemporary social issues and striving to address the root causes of social inequality and injustice, they have been calling for structural change.   In essence, the Foreign Agent Law is not merely a legal instrument to suppress CSOs but also serves to undermine<a href="https://ge.boell.org/en/2022/12/09/rionis-kheobis-brdzola-politikuri-da-samokalako-sazogadoebis-velshi"> grassroots resistance,</a> marginalise subaltern actors and limit the ability of social movements to organise and protest. Examples of such actions and their repression by the authorities can already be found in the illustrative case of the <a href="https://lefteast.org/a-louder-periphery-guardians-of-the-rioni-valley-against-the-namakhvani-hydroelectric-power-plant-hpp/">Rioni Valley struggle</a> against the Namakhvani Hydro Power Plant – as the Rioni Guardians were depicted as foreign agents, or more precisely ‘Russian Spies’. Given the shrinking space for protests, the Evolution Gaming strike has become a significant event, in addition to the important support and a months-lasting mobilisation.   Evolution Gaming Strike: expressing labour conditions demands amidst blooming social movements   The strike at Evolution Gaming, initiated by the EVO Union, has become a symbol of resistance against worsening labour conditions in Georgia. In July, the strike was <a href="https://civil.ge/archives/615984">sparked</a> by revelations of alarming labour and sanitary conditions, as well as bullying by managers. Hundreds of employees went on strike to denounce the infringement of labour rights and display demands. It includes wage increases, longer breaks, better hygiene, and safety conditions – issues which highlight the precarious environment in which they work. Demonstrations and regular pickets have been taking place in front of the primary work facility in Tbilisi, where the protesters set tents and have been engaging in meetings and speeches. Charity concerts have also been organised to provide financial assistance to the strikers and mitigate the impact of their participation in the action. The significance of the situation is underscored by the fact that Evolution Gaming employs a workforce of over 8000 individuals the majority of whom are students, as their first job.   Despite the company’s efforts to downplay the scale of the action, the strike gained significant backing, with 4,600 employees formally expressing their support, making it one of the most important strikes in Georgia’s recent history. A 40-point proposal was already sent to Evolution’s management in the spring, including calls for such improvements, yet the company has refused to engage with the workers. The company claims it offers wages twice what workers would earn in comparable industries and maintains that the local labour inspectorate has confirmed its compliance with high standards. Evolution’s resistance has escalated as the struggle continued being ignored by the state and the company, leading to more extreme actions by the employees, such as hunger strikes from the 13th of August. The strikers’ tactics – which have included blocking the company entrance – have prompted Evolution to accuse them of illegal behaviour. However, the strikers have defended their actions as being entirely legal.   In addition to the physical and emotional impact on the workers, Evolution has also faced financial consequences. Despite the company’s operations reportedly remaining unaffected until early August, its share price has declined by 12% over the year, with the largest drop occurring after its quarterly report on 19 July. In this context, the pressure is mounting among the strikers as Evolution continues to rely on <a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1680">strikebreakers</a>, striving to weaken the strike’s impact and solidarity.   By refusing to negotiate and suppressing workers’ demands, Evolution Gaming embodies the larger struggles faced by labour movements in Georgia. This strike is not just a local labour dispute, it is part of a broader struggle against the neoliberal economic policies that continue to shape Georgia’s workforce. As the workers of Evolution Gaming fight for better wages and working conditions, they represent a challenge to the entrenched powers that seek to maintain Georgia as a country of low wages and compliant workers.   The strike by Evolution Gaming is not an isolated case in the country in terms of labour rights disputes. On the contrary, it appears to be one of the illustrative manifestations of <a href="https://lefteast.org/economy-politics-and-geopolitics-behind-georgias-foreign-agents-law/">economic policies conducted in Georgia</a>, originating from the neoliberal experiment initiated following the Rose Revolution in 2003 and culminating in a monopolistic setting upon the pivotal sectors of the economy. The prioritisation of privatisation and deregulation at the expense of social welfare is now part of the Georgian Dream’s broader strategy of consolidating political and economic power, sidelining democratic processes and increasing the concentration of power. The precarious conditions of workers, poverty, unemployment, growing inequalities and environmental degradation have become visible in many of the struggles that have taken place across the country.   In terms of labour disputes, it is important to mention the prominent cases such as the successful strike of the <a href="https://civil.ge/archives/422988">Borjomi factory</a> workers in 2021 and the ongoing complex Chiatura conflict, in which the protesters from the <a href="https://oc-media.org/shukruti-protestors-charged-for-disrupting-public-order/">Shukruti mine</a> are now facing repression. On the other hand, the privatisation of lands, forests and rivers has given rise to a variety of grassroots local resistance and mobilisations against controversial infrastructure projects, with varying degrees of success in maintaining the status quo. While the Rioni Guardians were able to prevent the construction of the Namakhvani dam and the mobilisation campaign against the <a href="https://oc-media.org/georgian-government-revokes-controversial-racha-hunting-license/">hunting resort in Racha</a> were successful, other environmental struggles are still ongoing such as the one for <a href="https://civil.ge/archives/586515">Balda Canyon</a> in Martvili.   The social and environmental struggles, their evolution and repression (some strikers have been attacked by unknown men), can be considered as symptoms of the outcomes of the country’s political economy. The overarching trend can be described as <a href="https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/08935696.2013.843250">‘authoritarian neoliberalism’</a>, as conceptualised by Ian Bruff. Initially formulated to capture the decline of European social democracy in the aftermath of 2007, this framework finds itself relevant in analysing the contemporary Georgian dynamics. In contrast to the perception of the state’s growing strength, Ian Bruff posits that the state is, in fact, becoming increasingly vulnerable as it confronts a multitude of forms of grassroots resistance and mounting pressure. In this configuration, collective actions such as strikes and other popular struggles can be viewed as a means of advancing progressive and radical politics.   Solidarities and politicisation through collective actions: strike as a catalyst for change? The strike by employees of Evolution Gaming represents the first political engagement for many of these young workers, marking their initiation into leftist activism. Compared to their parents who were raised in Soviet Georgia, the current youth has a <a href="https://www.academia.edu/93883129/Contemporary_left_in_Georgia_A_conversation_with_Bakar_Berekashvili">distinct interpretation of leftist values</a>. Facing directly today’s outcomes of neoliberal policies such as inequalities, social injustices and economic violence, the youth is one of the most precarious groups in the country. This condition, combined with more progressive European values can also be regarded as a factor contributing to the politicisation of the youth towards leftist ideas.   Another aspect of the politicisation of the youth in Georgia is the absence of a <a href="https://gip.ge/the-gen-z-effect-a-portrait-of-the-younger-generation-fighting-for-georgias-european-future/">political icon</a>. This notably prevents to fall in the polarisation between the two main political parties. Besides, the youth have demonstrated an impressive capacity to mobilise over the past years, opposing the Foreign Agent Law, participating in environmental struggles and nurturing student movements through street actions, and urban protests. From that lens, collective actions have emerged as one of their means of contestation. As a result, the youth is far from being an apolitical social group and on the contrary, have been gaining a <a href="https://onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1111/anti.12338">sense of agency</a>.   Moreover, solidarities between struggles play a pivotal role both in terms of politicisation and fostering successful outcomes. The <a href="https://oc-media.org/georgian-grassroots-movements-join-protest-against-balda-canyon-privatisation/">cross-movement support</a> from various grassroots movements to the Balda Canyon struggle displays the transactional mobilisation between movements with similar objectives. It also highlights the interconnectedness of struggles, demonstrating how different forms of activism are part of a larger movement to address the same underlying issues. Beyond the transactional aspect, the interdependence of these struggles, framed within the neoliberal paradigm, shows the importance of solidarity in combating marginalisation.   In that sense, the accumulated experience of successful strikes, such as the Borjomi strike or the <a href="https://oc-media.org/tbilisi-metro-resumes-service-as-drivers-and-mayor-kaladze-reach-agreement/">metro workers strike in 2018</a>, is a strong factor of motivation as expressed by one of the Evolution Gaming protesters “Fortunately we have many examples of victory obtained as a result of a strike, which gives great motivation to each striking employee”. The Evolution Gaming strike, connected to other recent labour actions, can also signal a renewed role for unionism in Georgia. The old Soviet approach to unions as service providers is being sidelined by <a href="https://lefteast.org/after-years-of-neoliberalism-georgian-workers-have-forgotten-what-it-means-to-win/">different approaches</a> provided by independent local unions, which now play a crucial role in organising collective actions, holding authorities accountable, and shedding light in the mainstream media on social issues.   The role of independent trade unions in Georgia, and <a href="https://lefteast.org/strikes-in-eastern-europe-forbidden-fruit-of-industrial-democracy/">indeed in the wider region</a>, has been reinforced by their capacity to organise strikes, which remain an old but pivotal tactical tool for exerting pressure. In response to the increasingly authoritarian tendencies of the Georgian Dream, strikes and other collective actions have the potential to serve as a means of improving material conditions and as a vehicle for advocating for structural changes. In light of the regression of democratic processes and the introduction of authoritarian measures, future actions will be more challenging. Nevertheless, this does not diminish the importance of these initiatives, as the pursuit of social justice remains a persistent and ongoing phenomenon.

საქართველო საერთაშორისო რეიტინგებში

ავტორი: თორნიკე ჩივაძე

შესავალი საქართველოს ეკონომიკის სამინისტრო ყოველწლიურად არჩევს და აქვეყნებს ინფორმაციას საერთაშორისო <a href="https://www.economy.ge/?page=ecoreview&s=30">რეიტინგებში </a>საქართველოს პოზიციების შესახებ. ჩემი დაკვირვებით რეიტინგები ორი ძირითადი კრიტერიუმით შეირჩევა: ის რეიტინგები, რომელშიც საქართველო წარმატებულია და ის, რომელიც ემთხვევა მთავრობის იდეოლოგიურ ორიენტირებს და ეკონომიკური პოლიტიკის პრიორიტეტებს. მაგალითად, შერჩეულ რეიტინგებს შორისაა მსოფლიო ბანკის „ბიზნესის კეთების ინდექსი“, ასევე, „Fraser Institute“-ის (საქართველო იმყოფება 26-ე საუკეთესო ადგილზე) და „Heritage Foundation“-ის ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსები. მეორე მხრივ, სამინისტრო ყურადღების გარეშე ტოვებს ისეთ მნიშვნელოვან რეიტინგებს, როგორიცაა, მაგალითად, მსოფლიო ეკონომიკური ფორუმის გლობალური კონკურენტულობის ინდექსი, გაეროსინდუსტრიული განვითარების ორგანიზაციის, UNIDO-ს, ინდუსტრიული კონკურენტულობის ინდექსი, ჰარვარდის ეკონომიკური კომპლექსურობის ინდექსი და სხვა.   სტატიის პირველ ნაწილში ვისაუბრებ ფრეიზერის ინსტიტუტის „ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის“ შესახებ და ვაჩვენებ, რომ იდეოლოგიური მიკერძოების გამო ის არასწორად ზომავს „ეკონომიკურ თავისუფლებას“, რის გამოც მაღალშემოსავლიანი ქვეყნების ეკონომიკების თავისუფლების მაჩვენებლები გადაჭარბებულია, ხოლო უფრო ღარიბი ქვეყნების მაჩვენებლები შემცირებულია. ეს, საბოლოო ჯამში, ქმნის ეკონომიკური თავისუფლების დონესა და ცხოვრების დონეს შორის მტკიცე მიზეზობრივი კავშირის ილუზიას.   სტატიის მეორე ნაწილში შევეხებით ისეთ რეიტინგებს, რომლებიც შეეხება როგორც ეკონომიკის შესაძლებლობებს, ისე საზოგადოებრივ განწყობებს და მაჩვენებლებს.   ფრეიზერის ინსტიტუტის „ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი“   ფრეიზერის ინსტიტუტის „ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი“ ზომავს ეკონომიკური თავისუფლების ხარისხს ხუთ ძირითად სფეროში: [1] მთავრობის ზომა; [2] საკუთრების უფლება და სამართლებრივი სისტემა; [3] მყარი ფული; [4] საერთაშორისო ვაჭრობის თავისუფლება; [5] რეგულაციები. ეს ხუთი ძირითადი სფერო 26 კომპონენტს აერთიანებს. ეს კომპონენტები, თავის მხრივ, შედგება ქვეკომპონენტებისგან. მთლიანობაში, ინდექსი 44 განსხვავებულ ცვლადს მოიცავს. თითოეული კომპონენტი და ქვეკომპონენტი მოთავსებულია 0-10 ქულიან შკალაზე, რომელთა საშუალოც საბოლოო ჯამში ადგენს ქვეყნის საბოლოო ქულას. საქართველო, ამ ინდექსის ბოლო 2021 წლის მონაცემების მიხედვით 165 ქვეყანას შორის 26-ე ყველაზე თავისუფალი ეკონომიკური პოლიტიკის მქონე ქვეყანაა, რაც მთავრობის მიერ წარმატების წარმოსაჩენად ხშირად გამოიყენება.   „ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის“ კრიტიკა გარედან   ფრეიზერის ინსტიტუტის „ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის“ მთავარი იდეოლოგიური გზავნილი ისაა, რომ ის ათანაბრებს, ერთი მხრივ, ეკონომიკურ თავისუფლებას<a href="#_ftn1" name="_ftnref1">[1]</a> და მეორე მხრივ, საზოგადოებრივ კეთილდღეობას. 2023 წლის ანგარიშში აღნიშნულია: „ქვეყნების ზედაპირული შედარებაც კი მარტივადავლენს, რომ რაც უფრო თავისუფალია ქვეყნის ეკონომიკა, მით უფრო აყვავებულია ის და შესაბამისად უფრო მაღალია ცხოვრების დონე“. ზემოთ მოყვანილ წინადადებაში სიტყვები „რაც უფრო“, გულისხმობს მიზეზობრივ კავშირს ეკონომიკურ თავისუფლებასა და ცხოვრების დონეს შორის, მაგრამ ეს მტკიცება მეტად სათუოა. მაგალითად, სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობა ეკონომიკურად უფრო თავისუფალ ამერიკაში 2020 წელს 77 წელი იყო, ნაკლებად თავისუფალ სლოვენიაში 81 (55-ე ადგილი ფრეიზერის რეიტინგში), ესპანეთში 82 (37-ე ადგილი) ნორვეგიაში 83 (29-ე ადგილი), ხოლო საერთოდ „არათავისუფალ“ კუბაში კი 78 წელი (რეიტინგში არ იძებნება). თანამეგობრობის ფონდის <a href="https://www.commonwealthfund.org/publications/fund-reports/2021/aug/mirror-mirror-2021-reflecting-poorly#:~:text=The%20United%20States%20ranks%20last,on%20measures%20of%20care%20process.">მონაცემებით,</a> აშშ ბოლო ადგილზეა 11 მაღალშემოსავლიან ქვეყანას შორის ჯანდაცვის სისტემის ეფექტურობით, მათ შორის ხელმისაწვდომობის, სერვისებზე თანაბარი წვდომის და ჯანმრთელობის შედეგების მიხედვით. ეს მიუხედავად იმისა, რომ აშშ-ში ჯანდაცვაზე გაწეული მთლიანი დანახარჯები მშპ-თან მიმართებით ყველაზე მაღალია, უფრო სწორი ფორმულირება იქნება თუ ვიტყვით – აშშ-ში ჯანდაცვის მომსახურება ყველაზე ძვირია. ასეთი მაჩვენებლები პირდაპირ კავშირშია აშშ-ს ჯანდაცვის სისტემის <a href="https://www.harvardmagazine.com/2020/04/feature-forum-costliest-health-care">მოწყობასთან,</a> რომლის მთავარი ლოგიკა მოგებაზე ორიენიტირებული, დაურეგულირებელი კერძო ჯანდაცვის სისტემაა (რაც სხვათა შორის ადმინისტრაციულ ხარჯებსაც ზრდის), რომელიც დიდი კორპორაციების ინტერესებით იმართება. ზემოთ ჩამოთვლილ ქვეყნებთან შედარებით აშშ-ში სახელმწიფოს მიერ გაწეული ხარჯების პროცენტული წილი მთლიან ჯანდაცვის დანახარჯებში მინიმალურია და სექტორში, კერძო კომპანიები დომინირებენ. გამოდის რომ თუ ცხოვრების დონეს საზოგადოებრივი ჯანდაცვის კუთხიდან შევხედავთ შესაძლოა მისი დადებითი კავშირი ეკონომიკურ თავისუფლებასთან როგორც მინიმუმ საეჭვო, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში უარყოფითიც აღმოჩნდეს.   კეთილდღეობის და ეკონომიკური თავისუფლების ასეთი გათანაბრება არასწორია, რამდენადაც პირველ რიგში, საზოგადოებრივად გაგებული თავისუფლება ყოველთვის მიმართებითია და მას აბსოლუტური გაგება არ აქვს. სხვა სიტყვებით, თავისუფლება საზოგადოებრივად განისაზღვრება. შესაძლოა საზოგადოებრივ დონეზე ერთი ადამიანის თავისუფლება მეორე ადამიანის დაქვემდებარებას გულისხმობდეს. ეს განსაკუთრებით ასეა, როდესაც საქმე ეკონომიკურ ურთიერთობებს ეხება. მაგალითად, საერთაშორისო რეიტინგების მიხედვით 2012 წლამდე, შრომის კოდექსი საქართველოში მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე „თავისუფალი“ იყო. ამ მაჩვენებელს უზრუნველყოფდა 2006 წელს მიღებული შრომის კოდექსი, რომელიც სხვა დანარჩენთან ერთად გულისხმობდა სამსახურიდან დათხოვნის უფლებას ახსნა-განმარტების გარეშე, პროფესიული კავშირების შექმნაში დაბრკოლებებს, შრომის ინსპექციის და სხვა ორგანოების გაუქმებას და ა.შ. ასეთი თავისუფლებაერთის მხრივ გულისხმობს სახელმწიფოს ჩარევისგან კაპიტალის მფლობელის თავისუფლებას, თუმცა მეორეს მხრივ დასაქმებულის დაქვემდებარების შესაძლებლობას, რამდენადაც მას არ გააჩნია პირდაპირი ბერკეტი იმოქმედოს შრომით პირობებზე. ფრეიზერის ინსტიტუტის და მის უკან მდგარი ფილოსოფოსების თავისუფლების გაგება ეფუძნება, საკუთრების მქონე კლასის თავისუფლების გაგებას და მას აბსოლუტური მნიშვნელობა არ გააჩნია. ინდექსის ფილოსოფია გვკარნახობს, რომ მისთვის (ძალიან ზოგადი ცნება) „ეკონომიკური თავისუფლების“ ნაცვლად მესაკუთრეთა, დამქირავებელთა ან მეწარმეთა თავისუფლების ინდექსი გვეწოდებინა.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1818 size-full" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture1-1.png" alt="" width="1022" height="562" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture1-1.png 1022w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture1-1-300x165.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture1-1-768x422.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture1-1-600x330.png 600w" sizes="(max-width: 1022px) 100vw, 1022px" /> ფიგურა 1. შრომის ბაზრის დერეგულირების ხარისხი საქართველოში „ფრეიზერის ინსტიტუტის“ მიხედვით, დროით მწკრივში. წყარო: <a href="http://www.fraserinstitute.org/studies/economic-freedom-of-the-world-2022-annual-report">www.fraserinstitute.org/studies/economic-freedom-of-the-world-2022-annual-report</a>   ინდექსის ავტორების აზრით სახელმწიფო გადასახადები, დანახარჯები, ტრანსფერები და სუბსიდიები წარმოადგენს ეკონომიკური თავისუფლების შეზღუდვას. რეალურ ცხოვრებაში, ეს ყველაფერი არის საერთო რესურსების მობილიზების მექანიზმი, რომელიც ერთი მხრივ ხელმისაწვდომს ხდის ისეთ სერვისებს, რომელიც გადასახადების ერთად მოგროვების გარეშე, უმრავლესობისთვის ხელმიუწვდომელი იქნებოდა იმ შემთხვევაშიც კი თუ გადასახადებს არ გადაიხდიდა. შესაბამის ინსტიტუციურ პირობებში, თავისუფლების ლიბერტარიანული გაგება (მაგ. გადასახადებისგან თავისუფლება) უპირისპირდება სხვა თავისუფლებას – მაგალითად ავადმყოფობისგან თავისუფლებას, უმუშევრობის ტვირთისგან თავისუფლებას, სამუშაო ადგილის არჩევის თავისუფლებას და ა.შ. მეორე მხრივ, მტკიცება იმის შესახებ რომ ვიწროდ განსაზღვრული „ეკონომიკური თავისუფლება“ აბსოლუტური სიკეთეა, არ გულისხმობს იმას, რომ ის აუცილებლად სასარგებლოა საზოგადოებისთვის ან ინდივიდისთვის. მაგალითად, წარმოიდგინეთ, რომ სახელმწიფოები საპენსიო სისტემებს ნებაყოფლობით შენატანებზე აფუძნებენ<a href="#_ftn2" name="_ftnref2">[2]</a> რა მოხდებოდა იმ ადამიანების ხანდაზმულობაში, რომელთაც არ გააჩნიათ შემოსავლები საკუთრებიდან და სხვა აქტივებიდან (უმრავლესობა).   სახელმწიფოს მიერ გადასახადები და დანახარჯები ამცირებს ლიბერტარიანული გაგების ეკონომიკურ თავისუფლებას, მაგრამ ამასთანავე, შესაბამის ინსტიტუციურ დიზაინში, უზრუნველყოფს მეტ-ნაკლებად თანაბარ სასტარტო პირობებს, რომელიც შესაძლებელს ხდის კაპიტალის ერთეულების ხელში კონცენტრაციის (იქნება ეს <a href="https://www.oxfam.org/en/research/extreme-wealth-not-merited">მემკვიდრეობის</a> გზით თუ თავად <a href="https://hbr.org/2014/04/pikettys-capital-in-a-lot-less-than-696-pages">საბაზრო მექანიზმებით</a> ) გავლენის შემცირებას. ვერავინ იტყვის, რომ ფინეთის (ესპანეთის, ბელგიის, ნორვეგიის ავსტრიის და სხვა) ნაკლებად თავისუფალი ეკონომიკა, რომელიც საშემოსავლო უთანასწორობას გადასახადების და ტრანსფერების შემდგომ თითქმის ანახევრებს, უფრო ცუდ საზოგადოებას ქმნის ვიდრე საქართველოს უფრო თავისუფალი ეკონომიკა, რომელშიც ანალოგიური მაჩვენებელი უფრო მცირეა (იხ. ფიგურა 2.) ვიღაცამ, შეიძლება თქვას, რომ საქართველოს პრობლემა ეკონომიკის ზომაა და ზემოთ ჩამოთვლილი ქვეყნების ეკონომიკის პირობებში და არსებული ეკონომიკური თავისუფლებით უკეთეს საზოგადოებას შექმნიდა, მაგრამ ჩვენ უკვე ვანახეთ ამერიკის მაგალითი და სხვა მრავალი მაგალითი შეგვიძლია მოვიყვანოთ.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1819 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture2-1-1024x572.png" alt="" width="1024" height="572" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture2-1-1024x572.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture2-1-300x168.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture2-1-768x429.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture2-1-600x335.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture2-1.png 1037w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ფიგურა 2. საშემოსავლო უთანასწორობა სახელმწიფოს ჩარევამდე და მის შემდეგ, 2018 წ. წყარო: ILO, Luxembourg Income Study (LIS) database.   სწორედ სახელმწიფოს გონივრული ჩარევა უზრუნველყოფს სტაბილურ კეთილდღეობას და გაზიარებულ კეთილდღეობას. ამიტომაა, რომ მაგალითად, სკანდინავიური ქვეყნები გამოირჩევიან კაპიტალის მაღალი კონცენტრაციით<a href="#_ftn3" name="_ftnref3">[3]</a>, თუმცა მათში საშემოსავლო უთანასწორობა ერთ-ერთი ყველაზე დაბალია მსოფლიოში. ეს მხოლოდ კეთილდღეობის სახელმწიფოთი არ მიიღწევა – ასევე უმნიშვნელოვანესია კაპიტალსა და შრომას შორის ძალაუფლებრივი ბალანსი. მაგრამ იქ სადაც დემოკრატიული და მუშათა მოძრაობები სუსტია სახელმწიფოს მეტი როლი ეკისრება.   ჩნდება კითხვა – რატომ არის საჭირო უთანასწორობის უფრო დაბალი დონე? ამაზე პასუხი შეიძლება სხვადასხვა პერსპექტივიდან, მათ შორის ჰუმანისტური, პოლიტიკური და ეკონომიკური პერსპექტივებიდან. ეკონომიკური პერსპექტივიდან უთანასწორობის დაბალი დონე სახელმწიფოს მიერ მომსახურების მაღალი ხარისხის მიწოდების პირობებში, უზრუნველყოფს შესაძლებლობათა მაღალ თანასწორობას, რაც საბოლოო ჯამში უზრუნველყოფს იმას, რომ ადამიანებს წარმატების შანსები უფრო მეტად ეძლევათ არა მათი წარმომავლობის, არამედ საკუთარი შესაძლებლობების და თუ გინდათ, მონდომების მიხედვით, რაც საბოლოო ჯამში ახდენს საზოგადოების ეკონომიკური პოტენციალის მეტ რეალიზაციას.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1820 size-full" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture3-1.png" alt="" width="960" height="583" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture3-1.png 960w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture3-1-300x182.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture3-1-768x466.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture3-1-600x364.png 600w" sizes="(max-width: 960px) 100vw, 960px" /> ფიგურა 3. თაობათა შორისი სოციალური მობილობა და საშემოსავლო უთანასწორობა წყაროები: Corak 2016; და IMF-ის პერსონალის გათვლები.   ზემოთ მოყვანილია გრაფიკი (ფიგურა 3) მსოფლიო სავალუტო ფონდის კვლევიდან. გრაფიკზე ჩვენ ვხედავთ კავშირს უთანასწორობასა და თაობათა შორის საშემოსავლო მობილობას შორის. X- ღერძი (დამოუკიდებელი ცვლადი) აღნიშნავს უთანასწორობას და რაც უფრო მარცხნივაა ქვეყანა მით უფრო თანასწორია ის ეკონომიკურად და პირიქით. Y- ღერძზე (დამოკიდებული ცვლადი) გადმოცემულია შემოსავლების ელასტიკურობა, რაც გულისხმობს მშობლების შემოსავლების გავლენას შვილების მომავალ შემოსავლებზე. რაც უფრო ზემოთაა ქვეყანა მით უფრო დიდია ეს გავლენა და პირიქით. თქვენ, ხედავთ რომ მშობლების შემოსავლები შედარებით ნაკლებად განსაზღვრავს შვილების შემოსავლებს იმ ქვეყნებში სადაც უთანასწორობა დაბალია. უთანასწორობა, თავის მხრივ, დაბალია იქ სადაც სახელმწიფოს გადანაწილებითი ფუნქცია და საჯარო სიკეთეებზე თანაბარი წვდომა შედარებით დიდია, მაგ, ფინეთი, დანია, ნორვეგია და სხვა <a href="#_ftn4" name="_ftnref4">[4]</a>.   თუ შევხედავთ „ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის“ ქულებს ევროპულ ქვეყნებში და მათ რეიტინგებს ცხოვრებით კმაყოფილების სხვადასხვა კატეგორიებს<a href="#_ftn5" name="_ftnref5">[5]</a> შევადარებთ, ვნახავთ, რომ კავშირი სტატისტიკურად საკმაოდ სუსტია. მეორე მხრივ, არ უნდა დავივიწყოთ, რომ სახელმწიფოს დიდი ზომა საზოგადოებრივი კეთილდღეობისთვის ყოველთვის კარგი არაა, გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ინსტიტუციურ დიზაინს,<a href="#_ftn6" name="_ftnref6">[6]</a> ხარისხს და დემოკრატიას.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1821 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture4-1024x848.png" alt="" width="1024" height="848" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture4-1024x848.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture4-300x248.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture4-768x636.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture4-600x497.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture4.png 1029w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ფიგურა 4. კავშირი ცხოვრების დონესა და სახელწიფო ხარჯებს შორის.   რეგრესიული ანალიზი აჩვენებს, რომ სახელმწიფოს მიერ გაწეული ხარჯები მნიშვნელოვან და დადებით გავლენას<a href="#_ftn7" name="_ftnref7">[7]</a> ახდენს ცხოვრების დონეზე<a href="#_ftn8" name="_ftnref8">[8]</a>. სხვადასხვა კვლევები ადასტურებენ, რომ სახელმწიფო ხარჯები დადებითად აისახება არა მარტო <a href="https://www.milkenreview.org/articles/does-economic-freedom-promote-social-progress">ცხოვრების ხარისხზე,</a> არამედ პიროვნების <a href="https://www.niskanencenter.org/freedom-government-part-one/">თავისუფლებაზეც,</a> ირლანდია (წითლად მონიშნული) წარმოადგენს აშკარა გამონაკლისს, იქ სახელმწიფო ხარჯები მინიმალურია (24%-ი სახ. ხარჯები მშპ-სთან მიმართებით), ხოლო ცხოვრების დონე ერთ-ერთი ყველაზე მაღალი. საქმე იმაშია, რომ ირლანდიის ეკონომიკის უკიდურესად გლობალური ხასიათიდან გამომდინარე მისი მშპ იმაზე უფრო დიდი ჩანს, ვიდრე ირლანდიის რეალური ეკონომიკაა და მისი სახელმწიფო ხარჯები უკეთესია შედარდეს მოდიფიცირებულ ეროვნულ შემოსავლებთან, რაც მეთოდოლოგიური საკითხია <a href="#_ftn9" name="_ftnref9">[9]</a>. რეალურად, თუ შევხედავთ სახელმწიფოს ხარჯებს ერთ სულზე, აღმოვაჩენთ, რომ ირლანდია ერთ-ერთი მოწინავეა ევროპულ ქვეყნებს შორის და მშპ-სთან სახელმწიფო ხარჯების შეფარდება ნამდვილ სურათს ამახინჯებს. მეორე, აშკარა, გამონაკლისი (შავად მონიშნული) ლესოთოა, რომელშიც სახელმწიფო ხარჯები მაღალია, მაგრამ, ცხოვრების ხარისხი ძალიან დაბალი. ეს მიგვითითებს იმაზე, რომ დიდი სახელმწიფო ყოველთვის და აუცილებლად კარგი არაა. როდესაც დემოკრატია და ინსტიტუციები სუსტია შეიძლება ის ელიტების მიერ სახელმწიფოს ხელში ჩაგდების ერთ-ერთ ფორმაზე და არა საზოგადოებრივ კეთილდღეობაზე, მიუთითებდეს. და მაინც, თანამედროვეობაში ცხოვრების საყოველთაო კეთილდღეობა წარმოუდგენელია მიიღწეს მხოლოდ საბაზრო მექანიზმებით<a href="#_ftn10" name="_ftnref10">[10]</a>.   ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის კრიტიკა შიგნიდან   მოდით გავაგრძელოთ ინდექსის გარჩევა, თუმცა ამჯერად დავაკვირდეთ თავად ინდექსს და მის შემადგენლობას. დავიწყოთ რეგულაციების ნაწილის ერთ-ერთო კომპონენტით – შრომის რეგულაციებით.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1847 size-full" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-5.png" alt="" width="2880" height="415" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-5.png 2880w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-5-300x43.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-5-1024x148.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-5-768x111.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-5-1536x221.png 1536w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-5-2048x295.png 2048w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-5-600x86.png 600w" sizes="(max-width: 2880px) 100vw, 2880px" /> ფიგურა 5. ფრეიზერის ინსტიტუტი – ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი 2021 წ. შრომის ბაზრის რეგულაციები   შრომის ბაზრის რეგულაციების საერთო ქულის მიხედვით, გერმანიას, იტალიას, დანიას, ბელგიას, კანადას და სხვა ქვეყნებს, უფრო მეტად, დაურეგულირებელი შრომის ბაზრები აქვთ ვიდრე საქართველოს და რა თქმა უნდა, აქაც გვებადება კითხვა ინდექსის კომპონენტების მართებულობის შესახებ. მოვიყვანოთ ბელგიის მაგალითი, რომელიც ასევე სხვა ბევრ ქვეყანაზე ვრცელდება. ინდექსის ქულის მიხედვით საქართველოს უფრო რეგულირებული შრომის ბაზარი აქვს, ვიდრე ბელგიას, მაგრამ, როგორც კი მოვაცილებთ ჯარის კომპონენტს, ვნახავთ რომ სურათი იცვლება და საქართველოს მეტი ქულა გამოსდის – შესაბამისად ის უფრო და შესაბამისად უფრო თავისუფალი შრომის ბაზრის მქონე ქვეყანაა. გადაწყვეტილებები თავდაცვის პოლიტიკის შესახებ, არ მიიღება ეკონომიკური პოლიტიკის, არამედ ქვეყნების წინაშე არსებული გამოწვევების მიხედვით, შესაბამისად ის ვერ ასახავს ქვეყნის პოლიტიკურ კურსს ეკონომიკაში. ანალოგიური წესით, ჩვენ შეგვიძლია მივყვეთ 42 ცვლადს და კრიტიკულად განვიხილოთ ისინი, თუმცა ამისთვის არც დროა და არც ადგილი. ფრეიზერის შრომის ბაზრის რეგულაციის ინდექსის სიღრმისეული კრიტიკისთვის მკითხველს შეუძლია გაეცნოს „შრომის საერთაშორისო ორგანიზაციის“ ანალიზს<a href="#_ftn11" name="_ftnref11">[11]</a>.   განვაგრძოთ, ფიგურა 6-ზე გადმოცემულია საქართველოს და სამი სკანდინავიური ქვეყნის მაჩვენებლები „ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის“ („ეთი“) კომპონენტების მიხედვით.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1848 size-full" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-6.png" alt="" width="2950" height="522" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-6.png 2950w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-6-300x53.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-6-1024x181.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-6-768x136.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-6-1536x272.png 1536w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-6-2048x362.png 2048w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ფიგურა-6-600x106.png 600w" sizes="(max-width: 2950px) 100vw, 2950px" /> ფიგურა 6. ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის მთავარი კომპონენტების მონაცემები სხვადასხვა ქვეყნისთვის   სპეციალურად შევარჩიე სკანდინავიური ქვეყნები, რომლებიც ინდექსის მიხედვით საქართველოზე უფრო თავისუფალი ეკონომიკებია. ასეთი მონაცემები ინტუიციურად გვაკვირვებს, რადგან ჩვენ ვიცით, რომ ეს ქვეყნები ევროპაში ყველაზე სოციალ-დემოკრატიულ, შერეული ეკონომიკის მქონე და რეგულირებული ქვეყნების რიცხვს მიეკუთვნებიან. ეს კარგად ჩანს პირველ კომპონენტში, რომელიც აერთიანებს სახელმწიფოს საკუთრებას, გადასახადებს, ტრანსფერებს სახელმწიფო ინვესტიციებს და ხარჯებს, რომელშიც საქართველოს უფრო მაღალი ქულა აქვს (ანუ ამ კომპონენტში სახელმწიფოს ჩარევა უფრო მცირეა და უფრო „თავისუფალია“). საქართველო ამ ქვეყნებს ასევე უსწრებს საერთაშორისო ვაჭრობის თავისუფლების ქულით. სხვა დანარჩენ სამ კომპონენტში საქართველო ჩამორჩება, თუმცა ჩამორჩენა არც ისე დიდია, როგორც პირველი კომპონენტის შემთხვევაში უპირატესობაა. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ქვეყნები ახდენენ ბევრად ღრმა ინტერვენციებს ბაზრებზე ვიდრე საქართველო, ჯამურად მაინც უფრო დერეგულირებულ და თავისუფალ ეკონომიკებად მიიჩნევიან ინდექსის მიხედვით და მოწინავე პოზიციები უკავიათ. მაშ რაშია საქმე?   ინდექსის მთავარი პრობლემაა ისაა, რომ მასში გაერთიანებულია ბევრი ისეთი ცვლადი, რომელიც არაა პირდაპირ მიზეზობრივ კავშირში მთავრობების ეკონომიკურ კურსთან, მაგრამ მეთოდოლოგიის მიხედვით ისინი ისეთივე გავლენას ახდენენ საბოლოო ქულებზე, როგორსაც ის ცვლადები, რომელთაც პირდაპირი კავშირშია ზემო აღნიშნულ ფენომენთან. მაგალითად, ინფლაცია, დამოუკიდებელი სასამართლო, მიუკერძოებელი მოსამართლეები, კანონმდებლობის ინტეგრაცია, კონტრაქტების აღსრულება, სამხედროების ჩარევა, სამხედრო სავალდებულო სამსახური, პოლიცია, დანაშაული. მაგალითად, ინფლაცია<a href="#_ftn12" name="_ftnref12">[12]</a> დამოკიდებულია როგორც ეროვნული ბანკის ბიუროკრატიის კომპეტენციაზე (რაც ნაკლებ კავშირშია ეკონომიკურ თავისუფლებასთან), ისე ქვეყნის ეკონომიკურ დივერსიფიკაციაზე, განვითარების დონეზე და სხვა, რაც არაა ხშირად არაა დამოკიდებული არჩეულ პოლიტიკურ კურსზე და ის უფრო შედეგია კომპლექსური ეკონომიკური პროცესების ვიდრე უშუალოდ გატარებული პოლიტიკური კურსი. ამას თუ დავუმატებთ იმასაც, რომ ინდექსის მიხედვით 0%-იანი ინფლაცია მიჩნეულია სასურველ მაჩვენებლად, რაც სინამდვილეში დინამიკური ეკონომიკის პირობებში არც შესაძლებელია და არც სასურველი, ხშირად კი შესაძლოა ეკონომიკურ დეგრადაციაზეც მიუთითებდეს. კიდევ ერთი – საშუალოდ რაც უფრო მდიდარია ქვეყანა მით ნაკლებია დანაშაული, უკეთესია პოლიციის დაფინანსებაც და მომზადებაც. საკუთრების დაცულობა არანაკლებ მნიშვნელოვანია როგორც ყველაზე ლიბერალური, ისე ყველაზე სოციალ-დემოკრატიული მმართველობის პირობებში, თუ ასეთი უფლება აღიარებულია კონსტიტუციურად. ზემოთ თქმული შეეხება სასამართლოს დამოუკიდებლობას და მოსამართლეების მიუკერძოებლობას. კვლევა ძიება არ სჭირდება იმას, რომ უფრო ღარიბ და უთანასწორო ქვეყანაში უფრო მაღალი იქნება დანაშაულის დონე და დაბალი პოლიციის ხარისხი ვიდრე უფრო მდიდარ და თანასწორ ფინეთში. ერთი სიტყვით, ინდექსში ეკონომიკური თავისუფლების ჯამურ ქულებზე მოქმედებს ისეთი მაჩვენებლები, რომლებიც   <ol> <li>უფრო მაღალ კავშირშია ქვეყნის ეკონომიკური განვითარების დონესთან, მმართველობის ხარისხთან და ნაკლებ კავშირში არჩეულ ეკონომიკურ კურსთან.</li> <li>სასურველია და თავსებადია როგორც ყველაზე ლიბერალური ეკონომიკური პოლიტიკის ქვეყნისთვის ისე ყველაზე სოციალ-დემოკრატიული ქვეყნისთვის.</li> </ol>   არ ვამბობ იმას, რომ ეს კომპონენტები საერთოდ არ უნდა იყოს გათვალისწინებული. პრობლემა იმაშია, რომ ინდექსის შემადგენელი კომპონენტები და ქვეკომპონენტები არ არის სტატისტიკურად შეწონილი და ყველა თანაბრად განსაზღვრავს საბოლოო ქულას, რაც იწვევს საერთო სურათის დამახინჯებას<a href="#_ftn13" name="_ftnref13">[13]</a>. მაგალითად, საბოლოოდ ასეთი მეთოდოლოგიის შედეგად გამოდის, რომ მაღალი შემოსავლების მქონე ქვეყნები, რომლებიც როგორც წესი გამოირჩევიან ძლიერი ინსტიტუციებით, ნაკლები დანაშაულის მაჩვენებლით და უკეთესი მმართველობით იღებენ ბონუსს, მიუხედავად იმისა, რომ მათი ეკონომიკები შეიძლება უფრო მეტად „არათავისუფალი“ იყოს, ხოლო შედარებით დაბალშემოსავლიანი ქვეყნები ჯარიმდებიან და შედარებით უკან იწევენ რეიტინგში. რადგან ინდექსს „ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი“ ეწოდება ბუნებრივია, რომ ხდება წარმატების ეკონომიკურ თავისუფლებასთან გათანაბრება, რაც იდეოლოგიური მიკერძოებაა. სწორედ ამ მეთოდოლოგიური არათანმიმდევრულობის გამოა, რომ სკანდინავიური ქვეყნები იმყოფებიან ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის სათავეებში – მათ უბრალოდ აქვთ ძლიერი ინსტიტუციები და დემოკრატიის მაღალი დონე და არა ლიბერტარიანულად განსაზღვრული „ეკონომიკური თავისუფლება“. როგორც ქვემოთ მოცემულ ცხრილში ხედავთ, მათი მაჩვენებლები ლიბერტარიანულად განსაზღვრულ „ეკონომიკურ თავისუფლებასთან“ პირდაპირ დაკავშირებულ კომპონენტში „სავალალოა“, ხოლო ყველაზე ნაკლებ დაკავშირებულ კომპონენტში „ლეგალური სისტემა და საკუთრების უფლებები“ (ამ კომპონენტის შიგნით შემავალი ქვეკომპონენტების დიდი ნაწილი შეეხება ან არაეკონომიკურ ინსტიტუციებს ან ეკონომიკურ ინსტიტუციებს, რომელიც მისაღებია ყველანაირი დემოკრატიისთვის) ერთ-ერთი საუკეთესო.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1850 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-1-1-1024x357.png" alt="" width="1024" height="357" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-1-1-1024x357.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-1-1-300x105.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-1-1-768x268.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-1-1-1536x536.png 1536w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-1-1-600x209.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-1-1.png 1862w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ცხრილი 1. სკანდინავიური ქვეყნების საერთაშორისო პოზიციები ფრეიზერის ინსტიტუტის ინდექსის ორი კომპონენტის მიხედვით   მოდით, ჩავატაროთ მცირე ექსპერიმენტი: გამოვყოთ, ყველაზე მნიშვნელოვანი კომპონენტი ეკონომიკის „თავისუფლება“ -„არათავისუფლებისთვის“ – მთავრობის ზომა. მივანიჭოთ მას შედარებით მაღალი (0.3) წონა ხოლო სხვა ცვლადებს თანაბრად გადავუნაწილოთ (0.17) <a href="#_ftn14" name="_ftnref14">[14]</a>. არ დაგვავიწყდეს, რომ რაც უფრო მდიდარია ქვეყანა მით უფრო მოსალოდნელია უკეთესი ინსტიტუციები, რამაც შეიძლება გააუმჯობესოს ქვეყნის ქულა „ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსის“ სხვადასხვა კომპონენტები, როგორიცაა სამართლებრივი სისტემა და საკუთრების უფლებები, რეგულირება და მონეტარული სტაბილურობა.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1815 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/7-1024x513.png" alt="" width="1024" height="513" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/7-1024x513.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/7-300x150.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/7-768x385.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/7-600x301.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/7.png 1536w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ფიგურა 7. ფრეიზერის ინსიტუტის ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი. საერთაშორისო რეიტინგი შეწონვამდე და შეწონვის შემდგომ შერჩეული ქვეყნებისთვის   ფიგურა 7-ის თანახმად, როდესაც „მთავრობის ზომას“ მეტ მნიშვნელობას ვანიჭებთ, რაც ბევრად უფრო მნიშვნელოვანია ეკონომიკური პოლიტიკის კურსის განსაზღვრაში ვიდრე მაგ. სასამართლოს დამოუკიდებლობა, ან კრიმინალი, ბევრი ევროპული ქვეყანა და განსაკუთრებით მაღალი საყოველთაო კეთილდღეობის ქვეყნები კარგავენ პირვანდელ პოზიციებს. მათ შორის სლოვენია 55-ე პოზიციიდან გადადის 76-ე პოზიციაზე, ბელგია 46-ე პოზიციიდან გადადის 63-ე პოზიციაზე, ფინეთი მე-17 პოზიციიდან 34-ე პოზიციაზე, შვედეთი მე-19 პოზიციიდან 36-ზე, ნორვეგია 28-ე პოზიციიდან 45-ე პოზიციაზე, საქართველო 26-ე პოზიციიდან მე-8 პოზიციაზე წინაურდება და ა.შ   ზემონახსენები კრიტიკის გარდა, ინდექსს სხვა, არანაკლებ მნიშვნელოვანი ნაკლოვანებები აქვს, რომლებიც ამახინჯებენ რეალურ სურათს და შეეხება ისეთ საკითხებს, როგორიცაა რეგულაციები, შრომის ბაზრის მონაცემები, მაგრამ ეს სხვა სტატიის საგანია. ასევე უნდა ითქვას, რომ უფრო სრულყოფილი სურათისთვის ასევე აუცილებელია „ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსში“ შემავალი ქვეყნების მშპ-ს და სხვა მაჩვენებლების სტატისტიკური კონტროლიც რასაც რეიტინგის შემდგენლები არ ითვალისწინებენ.   შევაჯამოთ:   <ul> <li>„ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი ეკონომიკურ თავისუფლებასა და საზოგადოების კეთილდღეობას შორის, ნაგულისხმევ, მიზეზ-შედეგობრივ კავშირზე მიუთითებს, რაც მცდარია ევროპული და სხვა კეთილდღეობის სახელმწიფოების მაგალითზე, რომლებშიც სწორედ მაღალი სახელმწიფო გადასახადები და ხარჯები წარმოადგენენ შედარებით თანასწორი შესაძლებლობის გარანტს ყველასთვის.</li> <li>ინდექსში მოცემული კომპონენტების მნიშვნელოვანი ნაწილი არაა პირდაპირ კავშირში ეკონომიკური პოლიტიკის რაგვარობასთან და ერგება ნებისმიერ დემოკრატიულ საზოგადოებას მიუხედავად ეკონომიკური პოლიტიკისა. ინდექსის კომპონენტების ეკონომიკური თავისუფლების ცნების ქვეშ მოქცევა მეტყველებს იდეოლოგიურ მიკერძოებაზე, იმ დაშვებით რომ ჩვენ ვაღიარებთ ეკონომიკური პოლიტიკის საზოგადოებრივად განსაზღვრულობას.</li> <li>რადგან ეს კომპონენტები დაკავშირებულია დემოკრატიის ხარისხთან, მშპ-სთან და ინსტიტუციურ შესაძლებლობებთან და რამდენადაც, ინდექსის კომპონენტები არაა შეწონილი მათი მნიშვნელობების მიხედვით (რაც არა უბრალოდ სტატიკური არამედ თეორიული საკითხია), შედეგად ვიღებთ რომ მდიდარი და დემოკრატიული ქვეყნები იღებენ ბონუს ქულებს, ხოლო შედარებით ღარიბი და ნაკლებ დემოკრატიული ქვეყნები კი ჯარიმდებიან, რაც საბოლოო ჯამში აჩენს ილუზიას თითქოს წარმატებული ქვეყნები აუცილებლად ყველაზე თავისუფალი ეკონომიკური პოლიტიკის მატარებლები არიან.</li> </ul> საქართველო სხვა საერთაშორისო ინდექსებში   შემთხვევითი არაა, რომ თანამედროვეობის ძლევამოსილ და მდიდარ ქვეყენებს ინდუსტრიულ ქვეყნებს უწოდებენ. დღეს ბევრი საუბრობს პოსტ-ინდუსტრიულ საზოგადოებაზე, რაც თითქოს გულისხმობს ინდუსტრიის მნიშვნელობის შემცირებას, მაგრამ ფაქტია, რომ მდიდარი ქვეყნების დე-ინდუსტრიალიზაცია, სინამდვილეში მათი ზე-ინდუსტრიალიზაციის მეორე მხარეა და სწორედ ამიტომაც, ერთ სულ მოსახლეზე დამამუშავებელი მრეწველობის დამატებული ღირებულებით ისინი კვლავ მოწინავეები არიან მსოფლიოში (რაც მიღწეულია მაღალტექნოლოგიური ინდუსტრიული სექტორის მეშვეობით).   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1825 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8-1024x654.png" alt="" width="1024" height="654" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8-1024x654.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8-300x192.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8-768x490.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8-600x383.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8.png 1466w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ცხრილი 2. სამრეწველო დამატებული ღირებულება ერთ სულზე (UNIDO).   ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი საერთაშორისო რეიტინგი, რომელიც მთავრობას არასდროს შეჰყავს თავის ყოველწლიურ მიმოხილვაში, გაეროს ინდუსტრიული განვითარების ორგანიზაციის (UNIDO) ინდუსტრიული კონკურენტუნარიანობის ინდექსია (CIP). ინდუსტრიული კონკურენტუნარიანობის ინდექსი „შედგენილი ინდექსია“ და ზომავს ქვეყნის ინდუსტრიულ შესაძლებლობებს. ის აერთიანებს რვა ცვლადს, რომლებიც სამ სხვადასხვა განზომილებაში ნაწილდება.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1816 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/8-1024x706.png" alt="" width="1024" height="706" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/8-1024x706.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/8-300x207.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/8-768x530.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/8-600x414.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/8.png 1457w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ცხრილი 3 გაეროს ინდუსტრიული კონკურენტულობის ინდექსის შემადგენელი კომპონენტები   საქართველო 150 ქვეყანას შორის 96 -ე ადგილას იმყოფება, რაც სახარბიელო შედეგი ნამდვილად არაა. საქართველოს პოზიცია რეიტინგში ბოლო წლების განმავლობაში უმჯობესდება, მაგრამ რამდენადაც ჯამური ქულა არ უმჯობესდება (მეტიც 2014 წლის შემდეგ უარესდება), შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ საერთაშორისო პოზიცია უმჯობესდება სხვა კონკურენტი ქვეყნების პოზიციების უფრო სწრაფი გაუარესების გამო. ასეთი გაუმჯობესებაც კი არც ისე შთამბეჭდავია – საქართველო 2004 წელს საქართველო იმყოფებოდა 114 ადგილას.   მნიშვნელოვანია ერთი დეტალი – ინდექსი არ განასხვავებს მთლიან ექსპორტს (რომელიც აერთიანებს რე-ექსპორტს, ანუ სხვა ქვეყნებში წარმოებულ საქონელს) და ადგილობრივ ექსპორტს, რაც ძალიან მნიშვნელოვანია განსაკუთრებით კი საქართველოს მსგავსი ქვეყნებისთვის. 2023 წლისთვის, ადგილობრივი ექსპორტი მთლიანი ექსპორტის მხოლოდ 45%-ი იყო.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1831 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8888-1024x624.png" alt="" width="1024" height="624" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8888-1024x624.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8888-300x183.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8888-768x468.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8888-600x366.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture8888.png 1503w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ფიგურა 8. საქართველოს მთლიანი და ადგილობრივი ექსპორტი (წყარო: საქსტატი)   ამასთან ერთად, ჩვენ ვიცით, რომ ადგილობრივ ექსპორტში დომინირებს ნედლეული და ბუნებრივი რესურსები, შესაბამისად ინდექსში საქართველოს ქულა სავარაუდოდ იმაზე მაღალია ვიდრე მხოლოდ ადგილობრივი წარმოების გათვალისწინებით იქნებოდა. ინდექსის საბოლოო ქულაზე ექსპორტის სხვადასხვა კომპონენტს მნიშვნელოვანი გავლენა აქვს.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1826 size-full" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture9-1.png" alt="" width="1010" height="618" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture9-1.png 1010w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture9-1-300x184.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture9-1-768x470.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture9-1-600x367.png 600w" sizes="(max-width: 1010px) 100vw, 1010px" /> ფიგურა 9. ინდუსტრიული კონკურენტუნარიანობის ინდექსის კომპონენტები. წყარო: <a href="https://www.unido.org/">https://www.unido.org/</a>   ამის მიუხედავად, ვხედავთ, რომ თავად მთლიან ექსპორტშიც საშუალო და მაღალ ტექნოლოგიური პროდუქტის წილი ბოლო წლების განმავლობაში მცირდება, რაც დიდი პრობლემა არ იქნებოდა იმ შემთხვევაში თუ ადგილობრივ დამატებულ ღირებულებაში ანალოგიური მაჩვენებლის წილი გაიზრდებოდა, თუმცა როგორც მეცხრე გრაფიკზე ვხედავთ ეს ასე არაა. გრაფიკზე ასევე მოცემულია ინდუსტრიალიზაციის მაჩვენებელი, რომელიც იზომება სამრეწველო დღგ-ს წილით მთლიან შიდა პროდუქტში (მშპ), და საშუალო და მაღალტექნოლოგიური (MHT) საქმიანობის წილით სამრეწველო დღგ-ში. პირველი ასახავს წარმოების როლს ეკონომიკაში, მეორე კი წარმოების ტექნოლოგიურ სირთულეს, ამიტომ ეს კომპონენტი ძალიან მნიშვნელოვანია განსაკუთრებით მაშინ, როდესაც ექსპორტის კომპონენტი ჩვენ არ შეგვიძლია სრულყოფილად გავაანალიზოთ. ამ მხრივაც საქართველოს შედეგები უარყოფითი და დაღმავალია.   მეორე ინდექსი, რომელზეც ასევე ღირს ყურადღების გამახვილება ჰარვარდის უნივერსიტეტის ეკონომიკური კომპლექსურობის <a href="https://atlas.cid.harvard.edu/rankings">ინდექსია,</a> რომელიც საექსპორტო კალათაზე დაკვირვებით განალაგებს ქვეყნებს საერთაშორისო რეიტინგში. საქართველო 2021 წლის მონაცემებით, 136 ქვეყანას შორის 59-ე ადგილს იკავებს. 2021 წლის საანგარიშო პერიოდში საქართველოს ადგილობრივი ექსპორტი მცირედით აღემატებოდა 30%-ს მთლიან ექსპორტში. სამწუხაროდ ეს ინდექსიც არ განასხვავებს ადგილობრივ და მთლიან ექსპორტს და თუ ამ განსხვავებას გავითვალისწინებთ, მაშინ საქართველოს პოზიციები რადიკალურად გაუარესდება.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1827 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture10-1-1024x551.png" alt="" width="1024" height="551" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture10-1-1024x551.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture10-1-300x161.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture10-1-768x413.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture10-1-600x323.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture10-1.png 1142w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ფიგურა 10. საქართველოს ექსპორტის კომპლექსურობის შკალა, 2021 წელი, წყარო: <a href="https://atlas.cid.harvard.edu/countries/82/export-complexity">https://atlas.cid.harvard.edu/countries/82/export-complexity</a>   მაგალითისთვის, შევხედოთ საქართველოს ექსპორტის კომპლექსურობის შკალას, სადაც ჩანს რომ ავტომობილების ექსპორტი მნიშვნელოვნად აუმჯობესებს საქართველოს ქულას, თუმცა ვიცით რომ ჩვენ ავტომობილებს არ ვაწარმოებთ და სინამდვილეში მის რე-ექსპორტს ვეწევით. შესაბამისად, საქართველოს 59-ე პოზიცია სათუოა. რა თქმა უნდა შესაძლებელია კვლევის ჩატარება კონკრეტულად საქართველოს ადგილობრივი საწარმოო შესაძლებლობების შესასწავლად რომ დაგვედგინა ქვეყნის უფრო მეტად რეალისტური მაჩვენებლები, თუმცა აქ ამის ადგილი არაა. ამ პრობლემის მიუხედავად, ეს ინდექს თავისი შინაარსით ძალიან მნიშვნელოვანია და მთავრობის ყურადღების ცენტრში უნდა იყოს, ისევე როგორც ინდუსტრიული კონკურენტულობის ინდექსი.   მოდით, ახლა შევხედოთ სხვა გამოტოვებულ რეიტინგებს და მონაცემებს, რომლებიც კავშირშია ეკონომიკასთან. პირველ რიგში, შევხედოთ გამოგონებების და პატენტების ტენდენციას ბოლო სამ დეკადაში. მოდით, გავეცნოთ საქართველოს მოქალაქეების მიერ რეგისტრირებული საპატენტო და სასარგებლო განაცხადების სტატისტიკას.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1828 size-full" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture11-1.png" alt="" width="983" height="593" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture11-1.png 983w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture11-1-300x181.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture11-1-768x463.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture11-1-600x362.png 600w" sizes="(max-width: 983px) 100vw, 983px" /> ფიგურა 11. სასარგებლო მოდელები და საპატენტო განაცხადები საქართველოში. წყარო: <a href="https://www3.wipo.int/">https://www3.wipo.int/</a>   როგორც ფიგურა 11-ზე ვხედავთ საქართველოში შეუქცევადად მცირდება სამეცნიერო საქმიანობის შედეგები, რაც აისახება პატენტებში და სასარგებლო მოდელებში. დაწვრილებით საქართველოს პოზიციები პატენტების და გამოგონებების შესახებ იხილეთ <a href="https://www.wipo.int/edocs/statistics-country-profile/en/ge.pdf">აქ.</a> ჩვენი მხრივ კი შეგვიძლია დავძინოთ, რომ ასეთი ტენდენცია ვერ აიხსნება მხოლოდ განათლების სისტემის სისუსტით. აქ პირველ რიგში მნიშვნელოვანია ეკონომიკის სტრუქტურა რომელიც ტრანსფორმაციას განიცდის, თუმცა დაღმავალს – დაბალ ტექნოლოგიური და მეცნიერება ტევადი დარგებისკენ. ასეთი ეკონომიკის პირობებში (რომელიც ნაწილობრივ ჩანს ზემოთ მოყვანილ “UNIDO”-რეიტინგში) განათლების ფუნდამენტური რეფორმა კრახისთვისაა განწირული და ამას ინდუსტრიალიზაციის პოლიტიკის გარეშე ვერ უშველის ვერც ტექნოლოგიური უნივერსიტეტები და ვერც ტექნოლოგიური პარკები.   ახლა შევხედოთ ამ საკითხს გლობალურ ჭრილში. მთავრობის ანგარიშებში ასევე არ ხვდება „გლობალური ინოვაციების ინდექსი“ (GII) , რომელსაც გამოსცემს „ინტელექტუალური საკუთრების დაცვის მსოფლიო ორგანიზაცია“ (WIPO). 2023 წლის მონაცემებით საქართველო 132 ეკონომიკას შორის 65-ე ადგილზეა. საქართველო ინოვაციური პროდუქტის (output) მიხედვით იკავებს 77-ე პოზიციას, ხოლო ინოვაციებზე მიმართული შენატანების მიხედვით 54-ე პოზიციას. ქვემოთ მოყვანილია „WIPO“-ს მიერ შექმნილი დიაგრამა, რომელიც გვიჩვენებს ინოვაციურ შენატანებსა (ინვესტიციებს) და ინოვაციურ შედეგებს შორის კავშირს.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1829 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture12-1-1024x914.png" alt="" width="1024" height="914" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture12-1-1024x914.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture12-1-300x268.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture12-1-768x686.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture12-1-600x536.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture12-1.png 1136w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ფიგურა 12. შენატანები ინოვაციაზე და მისი შედეგები. საქართველო 2023. წყარო: <a href="https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/">https://www.wipo.int/global_innovation_index/en/</a>   წყვეტილი ხაზის ქვემოთ არიან ქვეყნები, რომელთა შენატანების ოდენობა არ ითარგმნება შესაბამისი ხარისხის შედეგებში და პირიქით. საქართველო ხაზის ქვემოთ იმყოფება. როგორც, ზემოთ ვთქვით მისი სარეიტინგო ქულა შედეგებში უფრო დაბალია ვიდრე შენატანებში, რაც ცალსახად მიუთითებს ეროვნული ინოვაციური სისტემის დაბალ ეფექტიანობას (ეს რა თქმა უნდა კავშირშია ეკონომიკის სტრუქტურასთანაც).   ასევე შეგვიძლია შევხედოთ კომპონენტებს, რომლებშიც ყველაზე ძლიერი და სუსტია ესა თუ ის ქვეყანა. საქართველოს დადებით ფაქტორებში შედის შრომის პროდუქტიულობის ზრდის ტემპი, ტარიფების დაბალი მაჩვენებელი, მასწავლებელი-მოსწავლის თანაფარდობა, სამუშაოდან გათავისუფლების ხარჯების სიმცირე, პირდაპირი უცხოური ინვესტიციების შემოდინება, კომუნიკაციურ ტექნოლოგიებზე წვდომა, ბიზნესის კეთების სიმარტივე და უმაღლეს განათლებაში ჩართული სტუდენტების წილი.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1842 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-1024x948.png" alt="" width="1024" height="948" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-1024x948.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-300x278.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-768x711.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი-600x555.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/ცხრილი.png 1236w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ცხრილი 2.”ფაქტორები, რომლებიც უარყოფითად აისახება ქვეყნის რეიტინგზე.” წყარო: <a href="https://www.wipo.int/publications/en/details.jsp?id=4679">https://www.wipo.int/publications/en/details.jsp?id=4679</a>   ცხრილზე კი გადმოცემული ფაქტორები, რომლებიც უარყოფითად მოქმედებენ ქვეყნის მაჩვენებლებზე. ამ დადებითი და უარყოფითი ფაქტორების სიღრმისეული განხილვა საინტერესოა, თუმცა აქ ამის ადგილი არაა, მხოლოდ იმას აღვნიშნავ, რომ უარყოფითი ფაქტორების დიდი ნაწილი სახელმწიფო პოლიტიკის რაგვარობაზე მიგვითითებს და მნიშვნელოვან მითითებებს იძლევა სახელმწიფოს შესაბამისი პოლიტიკის საჭირო მიმართულებებზე.   დასკვნის სახით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ საქართველოს არ გააჩნია ეკონომიკის შიდა დინამიკური ელემენტი, რაც გამოიხატება ეკონომიკის სტრუქტურის ჩამორჩენილობაში და ეროვნული ინოვაციური სისტემის არარსებობაში, ტექნოლოგიური განახლების და დინამიკური განვითარების უნარის სიმცირეში. შესაბამისად ის დამოკიდებულია სხვა ქვეყანაში მიმდინარე ინოვაციურ და ტექნოლოგიურ პროცესებზე<a href="#_ftn15" name="_ftnref15">[15]</a>. ეს რა თქმა უნდა კავშირშია ქვეყნის ნაადრევ დე-ინდუსტრიალიზაციასთან, თუმცა ამაზე საუბარი შორს წაგვიყვანს.   კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მაჩვენებელია <a href="https://www.undp.org/georgia/press-releases/georgia-human-development-index">ადამიანური განვითარების ინდექსი</a> (HDI), რომელიც შედგება მშპ-ს, სიცოცხლის საშუალო ხანგრძლივობის და განათლების მაჩვენებლების მაჩვენებლებისგან. საქართველო 193 ქვეყნიდან და მე-60 ადგილზეა, თუმცა როდესაც გამოიყენება უთანასწორობით შეწონილი ინდექსი (IHDI), საქართველოს ქულების 12.5% აკლდება. ერთი შეხედვით ამ მაჩვენებლით საქართველო შედარებით უკეთეს პოზიციაზეა, თუმცა ამის დასადასტურებლად საჭიროა დამტკიცდეს რომ პროგრესი მიიღწა არა მხოლოდ საერთაშორისო დონეზე (90-იანების კრიზისის შემდგომ საქართველომ დიდი ნახტომი გააკეთა), არამედ საკუთარ წარსულთან შედარებით, ანუ გაუარესდა თუ არა შიდა ფაქტორების გამო, საქართველოს შედარებითი პოზიცია საბჭოთა პერიოდთან შედარებით, თუმცა ამას ცალკე კვლევა ესაჭიროება.   ასევე საინტერესოა <a href="https://worldhappiness.report/">“მსოფლიო ბედნიერების ანგარიში”,</a> რომელიც არის Gallup-ის, ოქსფორდის კეთილდღეობის კვლევის ცენტრის, გაეროს მდგრადი განვითარების გადაწყვეტილებების ქსელისა და მსოფლიო ბედნიერების ანგარიშის სარედაქციო კოლეგიის პარტნიორობის შედეგი. ანგარიში მზადდება მსოფლიო ბედნიერების ანგარიშის სარედაქციო კოლეგიის სარედაქციო კონტროლის ქვეშ. 2024 წლის ანგარიშში შესწავლილ იქნა 143 ქვეყანა, რომელთაგანაც ბედნიერების, ანდაც სუბიექტურად აღქმული კეთილდღეობის მაჩვენებლით, საქართველო 90-ე ადგილს იკავებს და მას მოსდევენ ერაყი, ნეპალი, ლაოსი და გაბონი. იმისთვის, რომ შეგვეფასებინა ე.წ “ობიექტურ” და “სუბიექტური” კეთილდღეობას შორის კავშირი, ბედნიერების მსოფლიო ანგარიშის მონაცემებს დავუკავშირე “ადამიანური განვითარების ინდექსის” (HDI) იმავე წლის რეიტინგები, გავფილტრე ქვეყნები ისე რომ ყველა ქვეყანას ჰქონოდა მონაცემი ორივე ინდექსში, შედეგად მივიღეთ 126 ქვეყანა. ზედმეტად გამარტივებულად შეგვიძლია მივიჩნიოთ, რომ ადამიანური განვითარების ინდექსი წარმოადგენს ცხოვრების ხარისხის „ობიექტურ” მაჩვენებს, ხოლო ბედნიერების ინდექსი „სუბიექტურ” მაჩვენებელს.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1830 size-large" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture13-1-1024x532.png" alt="" width="1024" height="532" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture13-1-1024x532.png 1024w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture13-1-300x156.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture13-1-768x399.png 768w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture13-1-600x312.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/Picture13-1.png 1045w" sizes="(max-width: 1024px) 100vw, 1024px" /> ფიგურა 13. ბედნიერების ინდექსი VS ადამიანური განვითარების ინდექსი (პოზიციები)   ანალიზის შედეგად გამოაშკარავდა ერთგვარი ტენდენცია – პოსტ-სოციალისტური ქვეყნები იმაზე ნაკლებ „ბედნიერები“, ანდაც კმაყოფილები არიან ცხოვრებით, ვიდრე ამას „ობიექტური“ კეთილდღეობის მაჩვენებელი ვარაუდობს. საქართველოს შემთხვევაში ეს მონაცემი განსაკუთრებით მაღალია და 34 პოზიციით განსხვავებულია. თუ ავიღებთ იმ 25 ქვეყანას, რომლებსაც ჩვენს მიერ დარქმეულ ობიექტურ და სუბიექტურ მაჩვენებელში საშუალოზე მეტი ნეგატიური სხვაობა გააჩნიათ, მათ შორის 8 პოსტ-სოციალისტური ქვეყანაა, რაც ცალკე ინტერპრეტაციის საკითხია. რა თქმა უნდა ეს ორი ინდექსი განსხვავდება მეთოდოლოგიურად და კვლევის ფოკუსით, თუმცა იმის თქმა შეგვიძლია რომ ცხოვრებით კმაყოფილება, ვერ დაიყვანება მხოლოდ ე.წ. ობიექტურ მონაცემებზე (როგორიცაა, მშპ, ცხოვრების ხანგრძლივობა და განათლება HDI-ს შემთხვევაში), აუცილებელია იმის გაცნობიერება რომ სუბიექტურად აღქმული კმაყოფილება არანაკლებ მნიშვნელოვანია, ვიდრე ცხოვრების დონის აღწერითი მონაცემები, რადგან ის გადის საზოგადოებრივად არსებული ღირებულებების, წარმოდგენების და სოციალური ურთიერთობების „ფილტრს“, რომლებზედაც დაკვირვება ბევრ საინტერესო საკითხზე დაგვაფიქრებს.   დასკვნის მაგიერ   საერთაშორისო რეიტინგები რამდენადაც მნიშვნელოვანია, წარმატება და წარუმატებლობა ნებისმიერ სფეროში შედარებითია როგორც სხვა ქვეყნებთან, ისე საკუთარ წარსულთან მიმართებაში. სხვადასხვა რეიტინგი და მისი შემადგენელი ნაწილები მიუთითებენ ქვეყნების ძლიერ და სუსტ მხარეებზე, რაც მნიშვნელოვანია პრობლემების იდენტიფიცირებისა და საპასუხო პოლიტიკის შემუშავებისთვის. ამასთან, ერთად როდესაც ვსაუბრობთ რეიტინგებზე აუცილებელია, კარგად გავეცნოთ მის შემადგენლობას და მეთოდოლოგიას, რადგან ეს რეიტინგები როგორც წესი ამა თუ იმ იდეოლოგიურ ჩარჩოში იქმნება და თავისთავად შეიცავს მიკერძოებულობის ტენდენციებს, როგორც ეს ფრეიზერის ინსტიტუტის შემთხვევაში ვაჩვენეთ. პრობლემა ჩვენს შემთხვევაში ისიცაა, რომ მთავრობა ეყრდნობა მხოლოდ რამდენიმე რეიტინგს და გამოტოვებს სხვებს, რომლებიც არანაკლებ და ხშირად მეტად ყურადსაღებია და უკეთ ააშკარავებენ ქვეყანაში არსებულ ფუნდამენტურ პრობლემებს.     შენიშვნები   <a href="#_ftnref1" name="_ftn1">[1]</a> ეკონომიკური თავისუფლება კი გულისხმობს მცირე სახელმწიფოს და ჩაურევლობის პოლიტიკას. <a href="#_ftnref2" name="_ftn2">[2]</a> საპენსიო დანაზოგებზე ემპირიული კვლევების თანახმად (რასაც ეთანხმება <a href="https://www.oecd.org/finance/private-pensions/48856818.pdf">OECD</a>-ის კვლევითი ცენტრი), ადამიანები ნაკლებად ახერხებენ სიბერეზე ფიქრს და შესაბამისად, მიდრეკილნი არიან მიმდინარე ხარჯვისაკენ და ნაკლებად დაზოგვისაკენ, იმის მიუხედავად, რომ დაზოგვა რაციონალურია, რადგან გრძელვადიან პერსპექტივაში მცირე საპენსიო დანაზოგზე ზრუნვა მათსავე პირველად ინტერესებშია. ასეთ ქცევაზე მიუთითებს <a href="https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/214406/WP109.pdf">ბიჰევიორისტული ეკონომიკის</a> და <a href="https://www.pensjonsforum.net/images/nyheter/5k94d6gh2w6c.pdf">ფსიქოლოგიური კვლევები,</a> რომლებიც ისეთ არაეკონომიკურ ფაქტორებზე საუბრობენ, როგორიცაა პროკრასტინაცია<a name="_ftn1"></a> <a name="_ftnref1"></a>და ქცევითი <a href="http://konferencja-emerytalna.pl/files/xmarticles/items/0/Chybalski%20Marcinkiewicz_Myopia.pdf">მიოპია.</a> თუ ყოველივე ამას კეინსის ფსიქოლოგიურ კანონს დავუმატებთ, რომლის მიხედვითაც დაბალი შემოსავლების შემთხვევაში უფრო მაღალია მიდრეკილება მოხმარებისადმი და არა დაზოგვისადმი, მივხვდებით, რომ ჩვენს ვითარებაში, სადაც შემოსავლები მასიურად დაბალია, საპენსიო სქემის ნებაყოფლობითობის პრინციპზე დაფუძნება უბრალოდ მოქალაქეების გაწირვაა. თუ გსურთ, ასე ვთქვათ: სახელმწიფომ უნდა აიძულოს მოქალაქე, დაზოგოს, რათა მას ჰქონდეს ღირსეული სიბერე. <a href="#_ftnref3" name="_ftn3">[3]</a> იხ: <a href="https://cepr.org/voxeu/columns/capitalist-systems-and-income-inequality">https://cepr.org/voxeu/columns/capitalist-systems-and-income-inequality</a> <a href="#_ftnref4" name="_ftn4">[4]</a> მეთოდოლოგია იხილეთ აქ : <a href="https://www.imf.org/en/Publications/FM/Issues/2017/10/05/fiscal-monitor-october-2017">https://www.imf.org/en/Publications/FM/Issues/2017/10/05/fiscal-monitor-october-2017</a> . <a href="#_ftnref5" name="_ftn5">[5]</a> მკითხველს ეს თავად შეუძლია გააკეთოს. მაგალითად, იხილეთ, ცხოვრებით კმაყოფილების სტატისტიკა: <a href="https://shorturl.at/JSUrK">https://shorturl.at/JSUrK</a>. ეკონომიკური თავისუფლების ინდექსი : <a href="https://www.heritage.org/index/pages/report">https://www.heritage.org/index/pages/report</a> <a href="#_ftnref6" name="_ftn6">[6]</a> იხ: <a href="https://www.researchgate.net/publication/255583959_The_Welfare_State_and_Redistribution">https://www.researchgate.net/publication/255583959_The_Welfare_State_and_Redistribution</a> <a href="#_ftnref7" name="_ftn7">[7]</a> მშპ-ს კონტროლის გათვალისწინებით R² შეადგენს 0.53-ს. უნდა აღვნიშნოთ, რომ სახელმწიფოს მაღალი ხარჯების, დემოკრატიის დაბალი დონის და ინსტიტუციური ჩავარდნების დროს მოსალოდნელია, რომ ცხოვრების დონეზე სახელმწიფო ხარჯვას დადებითი გავლენა არ ექნება. <a href="#_ftnref8" name="_ftn8">[8]</a> ცხოვრების დონისთვის აღებულია „Legatum Prosperity Index“-ის შემდეგი კატეგორიები: საცხოვრებელი პირობები, ჯანმრთელობა, სიცოცხლის ხანგრძლივობა და განათლება. დეტალები იხ: <a href="https://prosperity.com/about/resources">https://prosperity.com/about/resources</a> . სახელმწიფოს ზომისთვის მსოფლიო სავალუტო ფონდის მონაცემები : <a href="https://www.imf.org/external/datamapper/exp@FPP/ZAF/NOR/BOL/BEL">https://www.imf.org/external/datamapper/exp@FPP/ZAF/NOR/BOL/BEL</a> . კორელაცია მშპ-ს და სახ. ხარჯებს შორის სუსტია, მაგრამ პოზიტიური, ეს დამატებით ამცირებს ცვლადების გადაფარვის ეფექტს. რეგრესიის და სხვა გამოთვლების ტექნიკური და მეთოდოლოგიური ნაწილისთვის მიმართეთ ავტორს: <a href="mailto:tornike.chivadze@gipa.ge">tornike.chivadze@gipa.ge</a> <a href="#_ftnref9" name="_ftn9">[9]</a> იხ: <a href="https://archive.nytimes.com/krugman.blogs.nytimes.com/2017/11/08/leprechaun-economics-and-neo-lafferism/">https://archive.nytimes.com/krugman.blogs.nytimes.com/2017/11/08/leprechaun-economics-and-neo-lafferism/</a> <a href="#_ftnref10" name="_ftn10">[10]</a> ზოგიერთ აზიურ ქვეყანას ახასიათებს დაბალი სახელმწიფო დანახარჯები, თუმცა ხშირად ამ ქვეყნებში არსებობს ძლიერი პატერნალისტური ურთიერთობების ტრადიციები დამსაქმებელს და დასაქმებულს შორის, რამაც გამოიწვია სადაზღვევო მომსახურების და სხვადასხვა კერძო სერვისების კომპანიების მიერ მიწოდება (დამსაქმებელი კომპანიების ხარჯზე), რამაც შეამცირა მოთხოვნა კეთილდღეობის ევროპული ტიპის ინსტიტუციებზე. დამეთანხმებით, პოსტ-საბჭოთა სივრცეში ასეთი ტრადიციები ნაკლებად არსებობს. <a href="#_ftnref11" name="_ftn11">[11]</a> ამ და სხვა სახის სიღრმისეული კრიტიკისთვის იხილეთ: Conditions of Work and Employment Series No. 50 – Comparing indicators of labour market regulations across databases: A post scriptum to the employing workers debate. <a href="#_ftnref12" name="_ftn12">[12]</a> ამასთან, ერთად ინდექსში მიჩნეულია, რომ 0 ინფლაცია, კარგია რაც არაა მართებული და მეორე ინფლაცია არის პოლიტიკის (და არა მარტო) შედეგი და არა ინსტიტუცია, რომელსაც ინდექსი მათივე მტკიცებით არ უნდა ზომავდეს – იხ. <a href="https://www.niskanencenter.org/how-economic-freedom-indexes-misunderstand-sound-money-and-inflation/">https://www.niskanencenter.org/how-economic-freedom-indexes-misunderstand-sound-money-and-inflation/</a> <a href="#_ftnref13" name="_ftn13">[13]</a> ამასთან ერთად, ქვეყნებს შორის სახელმწიფოს ხარჯვაში უფრო დაბალი ვარიაციაა ვიდრე სხვა, ეკონომიკურ თავისუფლებასთან ნაკლებ კავშირში მყოფ მაჩვენებლებში, რაც შეუწონლობის პირობებში კიდევ უფრო ამახინჯებს რეალურ სურათს. <a href="#_ftnref14" name="_ftn14">[14]</a> რა თქმა უნდა უფრო სრულყოფილი სურათისთვის საჭიროა ყველა ქვე კომპონენტის ცალ ცალკე შეწონვა, დამატებითი სტატისტიკური ტექნიკების გამოყენება და იქამდე მათთვის მტკიცე თეორიული საფუძვლის ჩამოყალიბება, თუმცა აქ ამისთვის არც ადგილია და არც საჭიროება. <a href="#_ftnref15" name="_ftn15">[15]</a> რა თქმა უნდა დღევანდელ სამყაროში ტექნოლოგიური პროცესები საერთაშორისო ხასიათს ატარებს, და სულაც არ გვინდა იმის თქმა რომ ამ მხრივ ჩაკეტილობა კარგია, პირიქით პირიქით, ამით იმას უფრო ვუსვამთ ხაზს, რომ როდესაც ქვეყანას არ გააჩნია ძლიერი შიდა ინოვაციური სისტემა, ნაკლებ სავარაუდოა, რომ ის გამოთიშული იქნება საერთაშორისო პროცესებისგან.

წყლისა და მდინარის როლი კულტურულ ადაპტაციაში

ავტორი: ნიკოლოზ წიქარიძე

<blockquote>„… მდინარის დინება ნელდება, ერთ-ერთ მამულს კვეთს, რომლის კარიც მეპატრონეს მუდამ ღია ჰქონდა; იქ დიდი გატაცებით წყლის მებაღეობას ეწეოდა და ვივონის წარმოქმნილ პატარ-პატარა გუბეებში დუმფარას ნამდვილი ბაღები გაეშენებინა. რადგან ამ ადგილას ნაპირები ძალზე დაბურული იყო, ხეების დიდი ჩრდილები წყალს ჩვეულებრივ, მუქმომწვანო ფონს უქმნიდა, თუმც ზოგ საღამოს… ქარბუქიანი შუადღით გასხივოსნებული, ფირუზისფერი და მკვეთრი, იისფერში გადასული, მინანქრისებრი ტიხრებით – იაპონურ სტილში მინახავს.“ </blockquote>   მარსელ პრუსტი, „სვანის მხარეს“ – „დაკარგული დროის ძიებაში“.   სახეობა Homo sapiens-ის ბუნებასთან კომუნიკაციის უნიკალური ფორმა პოეზია უნდა ყოფილიყო, რაც, პირველ რიგში, კედლის მხატვრობასა და სკულპტურაში გამოიხატა. თუმცა, ამას წინ უძღოდა ჩვენი უშუალო ევოლუციური წინაპრების მიერ ბუნებასთან შრომითი კომუნიკაციის დამყარება და ამ ურთიერთობაში უპირველეს კულტურათა წარმოშობა. ამ მომენტიდან, ადამიანის პირველმა უახლოესმა წინაპარმა, სახეობამ Homo-ს გვარიდან, Homo habilis-მა ანუ „ხელმარჯვე ადამიანმა“, პირველად იგრძნო თავისუფლების გემო, როდესაც მის გარშემო არსებული ბუნებრივი გარემო, ამ გარემოში არსებული ბუნებრივი საგნების ავტონომიურობა და მათი არსის განმსაზღვრელი ტექნიკური მახასიათებლები გაიაზრა. სწორედ აქ დაიწყო კაცობრიობის მიერ ბუნების შრომითი/კულტურული მეტაბოლიზაცია – ბუნებრივი საგნების შრომითა და ტექნოლოგიებით გარდაქმნა.   ბუნება თავისთავადი და კომპლექსურია, მას გააჩნია ისტორია, ადამიანი კი ამ ისტორიის განუყოფელი ნაწილია. თუმცა, ამ ცოდნით გაჟღენთილი, ისტორიული და საზოგადოებრივი ფაქტორებით გაშუალებული შრომის პროცესით ადამიანი ბუნებისგან იმდენადვე თავისუფლდება, რამდენადაც მასზეა დამოკიდებული. ეს დაძაბულობა ვერ იქნება ცალსახად წინააღმდეგობრივი, რადგან გონიერ პროცესთან გვაქვს საქმე. მეტიც, ამ შინაარსის კომპლექსურ დაძაბულობას შეუძლია მუდმივად შვას გარემოსთან ურთიერთობის ალტერნატიული გზები, რადგან რამდენადაც ის გონიერია, იმდენად – თავისუფალი და რეალურია. ეს ყველაფერი შეიძლება გავიგოთ, როგორც ჰარმონია – გარემოსთან იმგვარი ურთიერთკავშირი, რომელიც სამყაროს კომპლექსური მთელის ლოგიკით გარდაქმნის.   ამ ლოგიკით, ბუნებრივი საგნები რესურსის შინაარსს იძენს, თუმცა გარემო პირველად მას ადამიანის მონაწილეობის გარეშე აწარმოებს, ნედლ მდგომარეობაში. ბუნებრივი რესურსის ტექნიკური მახასიათებლების შემეცნება, მისი მოპოვება და გამოყენება ადამიანის ეკონომიკური საქმიანობისა და ბუნებასთან ადაპტაციის საბაზისო ელემენტია: ერთი მხრივ, ბუნებრივ რესურსებზე დამოკიდებულება განსაზღვრავს ადამიანის ყოფას, მაგრამ მეორე მხრივ, ადამიანის ისტორიულ-სოციალური ფორმაცია და ტექნოლოგიური განვითარების დონე განსაზღვრავს ბუნებრივი რესურსების მეტაბოლიზაციის ხასიათს – ადამიანი თვითგაშუალებული არსებაა.   თანამედროვე ეკონომიკური საქმიანობის შედეგად, ირღვევა მეტაბოლიზმის ჰარმონიულობა, რადგან გარდაქმნილი საგნები ბუნებას შებოჭილი სახით უბრუნდება, რითაც ბუნებას გადამუშავების, ხოლო ადამიანს მეტაბოლიზმის შესაძლებლობა ეზღუდება. წარმოიქმნება კრიზისი, რომელიც იმდენადვეა ისტორიული და სოციალური, რამდენადაც ეკოლოგიურია. ადამიანის მიერ ბუნების მეტაბოლიზმის რღვევა და მასთან ასოცირებული კრიზისები ისტორიას ახსოვს, ასევე, არქეოლოგიური კულტურების ტექნოლოგიური განუვითარებლობით გამოწვეული მეტაბოლიზმის შეუძლებლობით, განსაკუთრებით კი გლობალური კლიმატისა და გარემოს ცვლილებების ფონზე, რაც ამ ცივილიზაციათა გაქრობით სრულდება.   კულტურას აქ განვსაზღვრავთ, როგორც სოციალურ ქცევათა, ურთიერთობათა, ექსტრა-სომატურ ადაპტაციურ მექანიზმთა და საშუალებათა ერთობლიობას. კულტურული ადაპტაციის მექანიზმების ფუნქციონირება განისაზღვრება ისტორიული სოციალური და გარემო პირობების სხვადასხვა კომბინაციით. ამ ადაპტაციურ მექანიზმთა ეფექტური ფუნქციონირება დამოკიდებულია საზოგადოებაში სხვადასხვა ტექნოლოგიათა განვითარებაზე. ტექნოლოგია საზოგადოებრივ სისტემაში არსებულ ურთიერთობათა და ქმედებათა ის ერთობლიობაა, რომელიც შედგება ბუნებრივი რესურსის მოპოვების, მოხმარების საგნების წარმოების, წარმოების პროცესის ორგანიზებისა და მოხმარების აქტივობებისაგან – გამოყენებით დაწყებული, დასრულებული საგნების ნარჩენად ქცევისა და გადამუშავების პროცესით. ერთი სიტყვით, წარმოების ნარჩენის ხასიათი განსაზღვრავს მისივე ციკლურობის ხარისხსაც, რაც გადამწყვეტია მეტაბოლიზაციისთვის. ტექნოლოგიურ განვითარებაში ინოვაციებსა და გამოგონებებს მნიშვნელოვანი როლი აქვს, რაც მჭიდროდ არის დაკავშირებული წარმოების საშუალებების განვითარებასა და საზოგადოებრივი ურთიერთობების ცვლილებასთან, ისევე, როგორც, პროგრესის ერთ-ერთი მთავარი მამოძრავებელი ძალაა.   ჰეგელის ბუნების ფილოსოფიისა და მარქსის კაცობრიობის ბუნებასთან ურთიერთობის მეტაბოლიზმისა თუ მისი რღვევის/კრიზისის იდეებზე დაყრდნობით, შეგვიძლია ვისაუბროთ ბუნებრივი რესურსების, კერძოდ წყლის რესურსის ფლობისა და მოპოვების უფლების ისტორიულ ხედვაზე, რომელიც ცდილობს არქეოლოგიური გადმოსახედიდან განიხილოს კაცობრიობის ბუნებასთან მეტაბოლური ურთიერთობის რღვევის ფენომენი და ტექნოლოგიური განვითარების ისტორიული როლი.   წყალი სიცოცხლის ფუნდამენტური ელემენტია და ორგანიზმების ცხოველქმედების ყველა დონეზე მონაწილეობს. მტკნარი წყალი დედამიწაზე არსებული წყლის მარაგის მხოლოდ 4 %-ს შეადგენს – ყინულის, მიწისქვეშა წყლების, მდინარეებისა და ტბების სახით. კლიმატური ცვლილებების ფონზე, მტკნარი წყალი ამოწურვად რესურსად გვევლინება. მდინარე მტკნარი წყლის ფუნდამენტური რესურსია, რომელიც ეკოსისტემებსა და ადამიანებს ასაზრდოებს. პალეოლითიდან მოყოლებული, ადამიანის გადარჩენა წყალსატევებსა და მდინარეებზე იყო დამოკიდებული, Homo-ს გვარისა და ჩვენი წინაპარი სახეობის, Homo erectus-ის, ანუ გამართული ადამიანის აფრიკის მიღმა პირველი გავრცელების პროცესი შედარებით წყალუხვი ტერიტორიების ძიებითაც ხასიათდებოდა, გარდა სხვა კლიმატური და ეკოლოგიური ფაქტორებისა, რისთვისაც გადამწყვეტია გლობალური წყლის ცირკულაციის როლი. ეს პერიოდი დაემთხვა გლობალურ კლიმატურ ცვლილებებსაც – 2.7 მლნ. წლის წინ გვიან პლიოცენურ კლიმატურ კოლაფსს და დაახლ. 1 მლნ. წლის წინ გამყინვარებების ინტენსიურობის ზრდას. საქართველოში აღმოჩენილი, ევრაზიის უძველესი Homo erectus-ის დმანისისა და ოროზმანის ადგილსაპოვებლებიც წყალსატევებისა და მდინარეების გარშემოა კონცენტრირებული. მოგვიანო პერიოდებშიც, ნეანდერტალელთა და ანატომიურად თანამედროვე ადამიანთა განსახლებასა და მის ხასიათზე გამყინვარებებმა და გვალვებმა მნიშვნელოვანი ზეგავლენა იქონია. ეს პროცესი დიდი ზომის წყალსატევებთან, მდინარეებთან და წყლის მიერ გამომუშავებულ კარსტულ მღვიმეებთან მჭიდროდ იყო დაკავშირებული. პლეისტოცენის <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[1]</a> ჰომინინებისთვის <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[2]</a> სამხრეთ კავკასია, კერძოდ კი საქართველოს ტერიტორია მნიშვნელოვან ბიოგეოგრაფიულ როლს ასრულებდა, რადგან კომპლექსური ხასიათისა და მრავალფეროვნების მიუხედავად, კლიმატური ცვლილებები აქ არ განვითარებულა ისე დრამატულად, როგორც ჩრდილოეთ კავკასიასა და ჩრდილო-ცენტრალურ ევროპაში. მაშინ, როდესაც ზედა პლეისტოცენის <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[3]</a> გამყინვარების პერიოდებში რეგიონის ყველაზე დიდი ზომის მყინვარები სწორედ ჩრდილოეთ კავკასიაში მდებარეობდა, დასავლეთ საქართველოს ტერიტორია ხასიათდებოდა მოზაიკურობით, გაშლილი მინდვრებით, ღრმა ხეობებით, მთის სტეპებით, წყალუხვობითა და ჭარბტენიანი, ტყიანი გარემოთი. ამ რეგიონში გამყინვარების დროს სივრცულად შემჭიდროებული და მცირე ფართობებზე გავრცელებული თავშესაფრები ხელსაყრელ გარემოს ქმნიდა სითბოს მოყვარული მცენარეებისთვის, რომლებიც გამყინვარებათაშორისი პერიოდების დროს აღარ იყო შეზღუდული და გაცილებით დიდ ტერიტორიებზე ვრცელდებოდა. ამ პროცესებს თან სდევდა მცენარეული საფარის სიმაღლებრივი ზონალობების ცვლილებებიც, რაც ადამიანებსა და ცხოველთა სამყაროზე ახდენდა გავლენას. ნესტიანმა გარემომ და მძლავრი კირქვული მასივების არსებობამ კარსტული რელიეფისა და მღვიმეების ფორმირებას შეუწყო ხელი. როგორც ჩანს, ამგვარმა ხელსაყრელმა პირობებმა განაპირობა სწორედ ნეანდერტალელებისა და ანატომიურად თანამედროვე ადამიანის მიერ საქართველოს მჭიდრო განსახლება და მდინარეთა ხეობების დაკავება.   საქართველოს პალეოლითურ ძეგლებზე აღმოჩენილი მასალისა და კვლევების მიხედვით შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ნეანდერტალელები, სამხრეთ კავკასიაში, სავარაუდოდ ახლო აღმოსავლეთიდან, დაახლოებით 260 ათასი წლის წინ მოვიდნენ და 47 ათასი წლის წინ გადაშენდნენ; 46 ათასი წლის წინ კი სამხრეთ კავკასიაში გავრცელდა თანამედროვე ადამიანი, რომელმაც ნეანდერტალელები ჩაანაცვლა. ეს პროცესი კარგად არის აღბეჭდილი ცუცხვათის მღვიმური სისტემის, ორთვალა კლდის, საკაჟიას, ძუძუანას <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[4]</a> და სხვა მღვიმეების დროის კაფსულებში.   როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, სამხრეთ კავკასიის ტერიტორიისა და მისი მთათაშორისი ბარის ხასიათს მნიშვნელოვნად განსაზღვრავდა მდინარეები, ამიტომ, ბიომრავალფეროვნების თვალსაზრისით, სამხრეთ კავკასიის ლანდშაფტი მნიშვნელოვან ბიოგეოგრაფიულ რეფუგიუმს <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[5]</a> ქმნიდა, მთათა სისტემები კი, თავისთავად, ბარიერებს ქმნიდა გამყინვარებების პერიოდში ადამიანთა გადაადგილებისთვის და არა მხოლოდ. ჰოლოცენში <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[6]</a> უკანასკნელი გამყინვარების კულმინაციის დროს შეზღუდული ურთიერთობების გახსნამ გააძლიერა ახლო აღმოსავლეთთან კავშირი და ადამიანების იმ ჯგუფთა შეჯვარებას შეუწყო ხელი, რომლებმაც გამყინვარებას რეფუგიაში შეაფარეს თავი. სწორედ ამ პროცესებმა შეადგინა კავკასიის გენეტიკური სურათიც.   ვინაიდან ამ მცირე მიმოხილვაში კაცობრიობის ისტორიას ადამიანის მიერ ბუნების მეტაბოლიზაციისა და მისი კრიზისების კონტექსტში განვიხილავთ, უადრესი ცივილიზაციების მაგალითის მოშველიებაც მოგვიწევს. პირველი ადრეული ცივილიზაციები, ე.ი კომპლექსური საზოგადოებები ადრეულ და შუა ჰოლოცენში დაახლოებით 10-6 ათასი წლის წინ იწყებს გამოჩენას, იმ ტერიტორიებზე, რომლებიც დედამიწას უდაბნოს სახით აქვს შემორტყმული ქამრად ჩრდილოეთ აფრიკიდან – სამხრეთ და აღმოსავლეთ აზიამდე. ეს ნეოლითური რევოლუციაა, გლობალური ინფორმაციული სისტემისა და ინოვაციების შექმნის პირველი ნაბიჯები: ადამიანი იწყებს წარმოებას, მიწათმოქმედებას, მეცხოველეობას, მისდევს დამჯდარი ცხოვრების წესს, საზოგადოება სტრატიფიცირდება და შრომა ნაწილდება, ადამიანი ეწევა მაღალორგანიზებულ სამუშაოებს, იბადება ურბანული ცენტრები და ქალაქები. ეს ცივილიზაციები გარს ერტყმიან მდინარეებს: ნილოსს, ევფრატს და ტიგროსს, განგს, ხუანხეს. სწორედ ამ დროს იქმნება საირიგაციო სისტემები და შენდება სხვადასხვა სახის ჰიდრავლიკური ნაგებობები, მათ შორის პირველი წყალსაცავები.   ეგვიპტური, მესოპოტამიური, ეგეოსური, ხეთური, ლონგშანის, ჰარაპას ცივილიზაციების აღმასვლა და კოლაფსი ჰოლოცენის კლიმატურ და გარემოს ცვლილებებს დაემთხვა, რომელიც გაზრდილი გვალვიანობის ტენდენციით ხასიათდებოდა. როგორც ჩანს, თავდაპირველმა არიდიფიკაციის <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[7]</a> პროცესმა აამუშავა ადამიანის კულტურული ადაპტაციის მექანიზმები და გამოიწვია კომპლექსური და მაღალორგანიზებული ქცევების სტიმულირება, რაც ყოველივე ზემოთქმულში გამოიხატა. მაგრამ მომდევნო პერიოდებში განვითარებულმა კლიმატურმა ცვლილებებმა, ხალხთა გადასახლებებმა, ომებმა და ცივილიზაციების განვითარების პირველ საფეხურებზე ადაპტაციური ტექნოლოგიების ნაკლოვანებებმა, 3200 წლის წინ, ბრინჯაოს ხანის დასასრულს, მმართველთა მცდელობების მიუხედავად, მოეხდინათ წყლის რესურსის ეკონომია, მთელი რიგი საირიგაციო სისტემები უსარგებლო გახადა და გამოიწვია ცივილიზაციათა კოლაფსი – ეს გვიან ბრინჯაოს ხანის კოლაფსია.   სამხრეთ კავკასია ცოცხალი ორგანიზმებისთვის და ადამიანთა განსახლებისთვის მუდამ მნიშვნელოვან ბიოგეოგრაფიულ თავშესაფარს წარმოადგენდა, მათ შორის, მუდამ ხელსაყრელ პირობებს ქმნიდა მძიმე კლიმატური ცვლილებების დროსაც. კავკასიის ტერიტორიაზე მცხოვრებ ხალხებს მუდმივი კონტაქტი ჰქონდა წინა აზიის, მესოპოტამიის, ირანისა და ეგეოსის ტერიტორიებზე გავრცელებულ ცივილიზაციებთან. ამ პირველი ცივილიზაციების გაჩენასთან ერთად, კავკასიის ტერიტორიაზე ადგილობრივი მეზოლითური კულტურის საზოგადოებების განვითარებისა და დასავლეთ აზიურ კულტურებთან კომუნიკაციის საფუძველზე, ნეოლითური ადრესამიწათმოქმედო კულტურები დაახლოებით 8000 წლის წინ იწყებს გამოჩენას. დასავლეთ საქართველოში ნეოლითის ხანის ნამოსახლარები უპირატესად შავიზღვისპირეთშია თავმოყრილი. რამდენიმე ნამოსახლარი მდინარეთა ხეობებშიც მდებარეობს, სადაც გვხვდება ოთხკუთხა, თიხით შელესილი წნულებისგან შეკრული ქოხის ტიპის ნაგებობები, რომლებშიც კერები იყო გამართული. აღმოსავლეთ საქართველოს ნეოლითი აღმოსავლეთ კავკასიური ადრესამიწათმოქმედო კულტურის არეალში ვითარდება. ამ კულტურისთვის დამახასიათებელი დასახლებები მდინარეების, ხრამისა და დებედას გასწვრივ მჭიდროდ არის კონცენტრირებული. აქ გვხვდება მრგვალი ან ელიფსური, გუმბათოვანი, ალიზ-აგურის <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[8]</a> ორგანყოფილებიანი შენობები. ამ პერიოდში ჩნდება სამიწათმოქმედო იარაღებიც. არქეოლოგიურ ძეგლებზე მოპოვებული ძვლოვანი მასალა მეცხოველეობის განვითარებაზე მიუთითებს, ვითარდება მეთუნეობა, გვხვდება ხელით ნაძერწი, ორნამენტირებული თიხის ჭურჭელი.   აზიის სხვა, კომპლექსური საზოგადოების ცენტრებისგან განსხვავებით, სადაც საირიგაციო და ჰიდრავლიკური სისტემები შედარებით განვითარებული იყო, ამიერკავკასიაში მხოლოდ რამდენიმე ნამოსახლარზე გვხვდება ჰიდრავლიკური ფუნქციის არხები, თუმცა, მათი ფუნქცია ჯერაც არ არის დადგენილი. ვარაუდობენ, რომ აღმოსავლეთ საქართველოში მიწის მორწყვას არარეგულარული ხასიათი უნდა ჰქონოდა და მარტივი მიწის არხების მეშვეობით ყოფილიყო შესაძლებელი, რასაც ხელს საქართველოს ტერიტორიაზე არსებული წყალუხვი, ჰიდროლოგიური რეჟიმი უწყობდა. <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1728" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed-300x177.png" alt="" width="420" height="248" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed-300x177.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed.png 568w" sizes="(max-width: 420px) 100vw, 420px" /> ნეანდერტალელისა და ჰომო საპიენსის მიერ განსახლებული, მღვიმეებით მდიდარი მდინარე ჯრუჭულას ხეობა, ჭიათურა – დრონით გადაღებული ლანდშაფტი; © ილია გოგიავა, 2020 <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1729" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed-300x200.jpg" alt="" width="420" height="280" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed-300x200.jpg 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed.jpg 548w" sizes="(max-width: 420px) 100vw, 420px" /> კარიერული წყლებით დაბინძურებული მდინარე ფოლადაური, ქვემო ქართლის რეგიონი. ბოლნისის მუნიციპალიტეტი; © ნიკოლოზ წიქარიძე, 2017   დასავლეთ საქართველოში ენეოლითის, ე.ი სპილენძ-ქვის ხანის პერიოდი უფრო ადრე იწყება, ვიდრე აღმოსავლეთში. ეს ის პერიოდია, როცა ადამიანი წარმოდგენას იქმნის ლითონების პირველად ტექნიკურ მახასიათებლებზე და მათ ნედლი მდგომარეობიდან გარდაქმნის ცივი ჭედვით, მაგალითად, ნივთებს, როგორიცაა: სადგისი, ისრისპირი და სათევზაო ნემსკავი – ეს უკანასკნელი ადამიანის მდინარესთან აქტიურ ურთიერთობაზე მიგვანიშნებს. ამ დროს ადამიანი მნიშვნელოვნად იკავებს გამოქვაბულებსაც და შესაბამისად, ისევ იწყებს მდინარის ხეობების ათვისებას. როგორც ჩანს, მღვიმურ სადგომებში ადამიანი უფრო მეტად მეცხოველეობას, ხოლო ღია ნამოსახლარებზე – მიწათმოქმედებას მისდევდა. ღია ნამოსახლარებიც მდინარეების გასწვრივ არის განლაგებული. ჩანს, რომ ამ დროს ჯერ კიდევ არ არის ათვისებული კოლხეთის დაბლობის დიდი ნაწილი, სავარაუდოდ ამ ტერიტორიების დაჭაობების გამო. აღმოსავლეთ საქართველოს შემთხვევაში კი არქეოლოგები დღემდე დავობენ ენეოლითური კულტურის წარმოშობის საკითხებზე. თუმცა, დიდი ალბათობით, აქაც ადგილობრივ ადრესამიწათმოქმედო ნეოლითში აღმოცენებულ კულტურასთან გვაქვს საქმე, რომელიც შედარებით მწირადაა წარმოდგენილი არქეოლოგიური მონაცემებით. მომდევნო პერიოდში, ძველი წელთაღრიცხვის IV ათასწლეულში, აღმოსავლეთ საქართველოს ტერიტორიაზე ვრცელდება მდინარეების, მტკვრის და არაქსის შუამდინარეთში ჩამოყალიბებული <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[9]</a> ენეოლით-ადრებრინჯაოს ხანის ე.წ. „მტკვარ-არაქსის“ კულტურა, რომელიც აღმოსავლეთ ამიერკავკასიური და დასავლეთ აზიური, მრავალეთნიკური ეკონომიკური და კულტურული ურთიერთობების ნაწარმი უნდა იყოს. მტკვარ-არაქსელებს გარკვეული ურთიერთობები უნდა ჰქონოდათ მესოპოტამიელ ურუქელებთან, თუმცა, მათ კულტურაზე არ არეკლილა ის მახასიათებლები და ინოვაციათა ნაწილი, რომლებმაც გილგამეშის ქალაქს ძლევამოსილება მოუტანა. მტკვარ-არაქსულმა კულტურამ, IV ათასწლეულის მიწურულს, სამხრეთის მიმართულებით გაფართოება დაიწყო, რაც, შესაძლოა, ამავე პერიოდში ურუქის კულტურის დაღმასვლით იყო განპირობებული. ამ დროისთვის, ეს კულტურა უკვე გავრცელებულია აღმოსავლეთ კავკასიაში, ასევე, დასავლეთ საქართველოს ყვირილის აუზში, ჩრდილო დასავლეთ ირანში, ანატოლიასა და ლევანტში.   მიუხედავად იმისა, რომ მტკვარ-არაქსის კულტურა მრავალეთნიკურობის ელფერს ატარებს და რეგიონულობით გამოირჩევა, ის ძლიერი საერთო სოციალური იდენტობის მატარებელიც არის და საცხოვრებელი სივრცის მოწყობის ფორმალიზებითაც იწონებს თავს.   როდესაც ურუქში მეთუნეობის ძირითადი მამოძრავებელი ძალა მორგვი და ყალიბები იყო, მტკვარ-არაქსის კულტურაში ჯერ კიდევ ხელით ნაძერწი ჭურჭელი გვქონდა.   მოსახლეობა მჭიდროდ არის განსახლებული მდინარეების გასწვრივ მდებარე კონცხებზე, წყალგამყოფ მთაგრეხილებსა და ფერდობებზე, მათი ურბანული სტრუქტურა კარგად დაგეგმარებული და ლანდშაფტის შესაბამისია. საქართველოს ტერიტორიაზე ჩნდება ახალი არქიტექტურული ტრადიცია. წრიულ ნაგებობებს ოთხკუთხა, ხის ბოძებით, წნულებით, სარებითა და ქვებით ნაშენები ნაგებობები ანაცვლებს. მტკვარ-არაქსის ეპოქაში მიწათმოქმედება საკმაოდ განვითარებული იყო და ვინაიდან ურუქისთვის დამახასიათებელი მაღალორგანიზებული საირიგაციო და ჰიდრავლიკური სისტემები არქეოლოგიურად არ დასტურდება, ვარაუდობენ, რომ აქ ურწყავ მიწათმოქმედებასთან ან არარეგულარული ხასიათის საირიგაციო სისტემებთან უნდა გვქონოდა საქმე.   მართალია მტკვარ-არაქსელები მეცხოველეობასა და მიწათმოქმედებას მისდევდნენ, მაგრამ მეტალურგია უკვე ცალკე დარგად იყო გამოყოფილი. ამაზე მეტყველებს საყდრისის უძველესი ოქროს მაღარო, რომელიც 2014 წელს, სამთამადნო რუსულმა კომპანია „RMG“-მ, სახელმწიფოს ხელშეწყობით, მადნის მოპოვების მიზნით ააფეთქა. საყდრისის მაღაროსა და ძეძვების ნამოსახლარზე ოქროს მოპოვების სრული სამთამადნო ციკლი დასტურდება. საყდრისის ნაპრალებში გაჭრილი გვირაბებიდან ისევე ამოჰქონდათ ცეცხლისა და წყლის ძალით მოპოვებული ოქროს შემცველი მადანი, როგორც ჯუჯები ეზიდებოდნენ ძვირფას ქვებსა და ლითონებს ხაზად-დუმის დიდებული მიწისქვეშა მაღაროებიდან.   დასავლეთ საქართველოს ბრინჯაოს ხანაში, მიწისა და ლითონის ძიებისას, ადამიანი მიუყვება მდინარის ხეობებს, ავითარებს მეტალურგიასა და სამთამადნო საქმეს, ითვისებს კოლხეთის დაბლობის ჭაობიან გარემოს, ამ პროცესში კი ვითარდება ჭაობიანი, მდინარის ჭარბტენიან და ნესტიან ჭალებში ადაპტაციის კულტურული მექანიზმები. ნამოსახლარები ხელოვნურ ბორცვებზე შენდებოდა, სამშენებლო მოედანი მოზვინული მიწისა და ხის ბოძებისგან იმართებოდა. აქ, ძირითადად, ძელური ნაგებობების ნაშთები გხვდება – ვარაუდობენ, რომ ზოგიერთი მათგანი ხიმინჯებზეც იდგა. ეს ხელოვნური ბორცვები გარშემორტყმული იყო სადრენაჟო თხრილებითა და წყლის არხებით, რომლებსაც თავდაცვითი და საკომუნიკაციო ფუნქცია ჰქონდათ. ამ ბორცვებს გარს თხრილშემოვლებული სამეურნეო მოედნებიც ეკრა, რომლებიც არხებით იყვნენ ერთმანეთთან დაკავშირებული. ადამიანმა ამ დროს ისწავლა როგორც მდინარის ჭაობიანი ჭალების ჰიდროლოგიური სისტემის გამოყენება, ისე მისი სამეურნეო სავარგულებად გარდაქმნა. საარხე სისტემა უზრუნველყოფდა მდინარის წყლით დაჭაობებული ტერიტორიების მდინარეული შლამით შევსებას და ამ პროცესის კონტროლს. მოგვიანებით, ჰიპოკრატე იტყვის, რომ კოლხები არხების მეშვეობით გადაადგილდებიან ხეში ამოღებული ნავებით.   გარდა ამისა, მდინარეების აყოლებაზე, ღრმა ხეობებში, კავკასიონის კალთებზე ადამიანი მაღაროული წესით მოიპოვებდა ძვირფას ლითონებს, მდინარეებს კი ოქრო მოჰყვებოდა, ისევე, როგორც დღემდე მოჰყვება. ანტიკურ ხანაში მდინარეებს, როგორც სიცოცხლის სიმბოლოს, ეს მისტიკურობას მატებდა და ღვთაებებად აქცევდა, რომლებიც ოდითგან ქალაქთა მფარველებად და ეპონიმებად გვევლინებოდნენ. მაგალითად, მდინარე ფაზისს – ე.ი რიონს ხშირად ვაწყდებით ლეგენდებსა და უძველეს ისტორიულ წყაროებში. ის არგონავტების თქმულებაშიც ჩნდება, სადაც აღწერილია ამბავი ბერძნების მიერ მეფე აიეტის სამფლობელოდან – კოლხეთიდან ოქროს საწმისის გატაცებისა და არგონავტების ლიდერის და გრძნეული მედეას სიყვარულის შესახებ.   მომდევნო პერიოდებში, გვიან ბრინჯაოს კოლხურ და აღმოსავლეთ საქართველოს გვიან ბრინჯაო – ადრერკინის ხანაში ყალიბდება ქართველ ტომთა დიდი პოლიტიკური გაერთიანებები. პოლიტიკური კონფლიქტებისგან განსხვავებით, კლიმატური ცვლილებების ზეგავლენა საქართველოს ტერიტორიაზე არსებულ გაერთიანებებზე დადასტურებული არ არის, მაშინ, როდესაც სამხრეთ-დასავლეთ აზიაში კლიმატური ცვლილებები გვიან ბრინჯაოს კრიზისის დადგომისთვის გადამწყვეტ ფაქტორად შეგვიძლია მივიჩნიოთ. ამ პერიოდებიდან, გრანდიოზული ჰიდრავლიკური ნაგებობები საქართველოს ტერიტორიაზე არ დასტურდება, თუ არ ჩავთვლით რომაული და მოგვიანო პერიოდის აბანოებს, საირიგაციო, საკანალიზაციო და წყალგაყვანილობის სისტემებს. ამის მაგალითია ძვ. წ. II-I საუკუნეების დედოფლის მინდვრის ტაძარი (მდებარეობს შიდა ქართლში, ქარელის მუნიციპალიტეტი) სადაც დადასტურებულია შიდა ბაღების სარწყავი სისტემის ნაშთები. ეს ჯადოსნური ბაღები, როგორც რეკრეაციული სივრცეები, ღვთაებათა ტაძრებსა და მმართველთა სასახლეებს ამშვენებდა.   ახ. წ. I-IV საუკუნეების მნიშვნელოვანი წყლის ინფრასტრუქტურული სისტემები არმაზის ხევისა <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[10]</a> და ძალისას <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[11]</a> რომაული ტიპის აბანოებია, სადაც დადასტურებულია ჰიპოკაუსტური, ე.ი იატაკქვეშა გათბობა და სხვადასხვა განყოფილებები. მაგალითად, ძალისაში დადასტურებულია ჰიდრავლიკური ხსნარით მოლესილი საცურაო აუზი, გამართული წყალსადენები და საკანალიზაციო სისტემა. ძალისა ცნობილია მოზაიკური იატაკითაც, სადაც გამოსახულია დიონისე და არიადნა. შუა საუკუნეების საქართველოში, გვხვდება აღმოსავლური ტიპის აბანოებიც, რომელთა ნაწილიც თბილისში დღემდე მოქმედებს.   მდინარეები საქართველოში სავაჭრო და სატრანსპორტო ფუნქციასაც ითავსებდა, რაც მოგვიანო საისტორიო წყაროებით დასტურდება. საქართველოში მდინარეებს ეტანებიან მთელი ისტორიის განმავლობაში – შეიძლება ითქვას, კავკასიური კულტურები მდინარეული კულტურებია. როგორც ძველი ბერძენი ისტორიკოსი და გეოგრაფი, სტრაბონი ამბობდა, „ეს ქვეყანა უფრო მეტად ირწყვის მდინარეთა და სხვა წყლებით, ვიდრე თვით ბაბილონი და ეგვიპტე“.   თუ დავუშვებთ, რომ საქართველოს ტერიტორიაზე მიწათმოქმედება უძველესი დროიდან საკმაოდ განვითარებული იყო და შესაბამისად, აქ გავრცელებული კულტურებისთვის წყლის მართვის ტექნოლოგიები – კარგად ნაცნობი გახლდათ, თვალსაჩინო გახდება, თუ რატომ გვხვდება უძველესი ცივილიზაციის მასშტაბური ჰიდრავლიკური პროექტები მხოლოდ მოგვიანო პერიოდის ელინისტურ სამყაროსა და რომის იმპერიაში. როგორც ჩანს, წყალუხვობის, მდინარეთა სიმრავლისა და წყლის ხელმისაწვდომობის გამო, საქართველოში ეს აუცილებლობას არ წარმოადგენდა. შესაბამისად, მიუხედავად სხვადასხვა საზოგადოებრივი ფორმაციებისა, მკაცრი ხელით წყლის რესურსის მართვის აუცილებლობის საკითხი და წყლის რესურსთან მიმართებაში ადამიანის გამოწვეული ბუნების მეტაბოლიზაციის კრიზისი აქ ისტორიულად არ დამდგარა. საქართველოს პოლიტიკური დეცენტრალიზაციისა და დასუსტების ეპოქაში, მდინარეებისა და წყლის გამოყენება, წყლის სიუხვისა და პოლიტიკური ხელისუფლების კრიზისის გამო, დიდი ალბათობით, მკაცრად ცენტრალიზებული არ ყოფილა. საქართველოს დედაქალაქში წყალმომარაგების სისტემა, XIX-XX საუკუნის პირველ ნახევარში, ნელ-ნელა თულუხჩებს ანაცვლებს; 1861 წელს ჩნდება მცირე სიმძლავრის ცენტრალიზებული ორთქლის მანქანა, რომელიც 62 სახლს ემსახურებოდა; 1866 წელს გაიხსნა ავჭალის წყალსადენი; 1951 წელს კი გაიხსნა თბილისის ზღვის წყალსაცავი . XX საუკუნის პირველ ნახევარში თბილისი უკვე სრულად მარაგდებოდა სასმელი წყლით. <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1731" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed-2-202x300.jpg" alt="" width="284" height="422" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed-2-202x300.jpg 202w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed-2.jpg 517w" sizes="(max-width: 284px) 100vw, 284px" /> I – II საუკუნით დათარიღებული წყალგაყვანილობა გონიოს ციხეში; წყარო: ვიკიპედია მტკვრის ჯებირებში მოქცევას, თავის მხრივ, შეეწირა მდინარეზე მოცურავე წისქვილების საუკუნოვანი ტრადიცია, რომელიც VIII საუკუნის არაბი მოგზაურის, იბნ ჰაუქალის წერილობით წყაროებშიც მოიხსენიება. რუსეთის იმპერიის ტერიტორიაზე, კომუნისტური წყობის დამყარების გამო, წყლის რესურსის გასაქონლება არ მომხდარა. სსრკ-ს დაშლის შემდეგ, დიდი სარწყავი სისტემები მწყობრიდან გამოვიდა და გაიძარცვა, ხოლო წყლის სარწყავად გამოყენება უკონტროლოდ ხდებოდა. საბჭოთა კავშირის პერიოდში, სამხრეთ კავკასიაში ენერგოსისტემები და ინფრასტრუქტურა ერთიან საბჭოთა ენერგოსისტემაში რეგიონული მიდგომით დაიგეგმა, სადაც საქართველო ჰიდრორესურსების ენერგეტიკულ ნიშას იკავებდა სომხეთის ატომური ენერგიისა და აზერბაიჯანის წიაღისეულის ენერგეტიკულ ნიშებთან მიმართებით. XX საუკუნის მეორე ნახევარში განხორციელდა მსხვილმასშტაბიანი ჰიდროელექტროსადგურების მშენებლობა, აშენდა „ენგურჰესი,“,„ჟინვალჰესი“, „ლაჯანურჰესი“ და ა.შ.   საბჭოთა კავშირის დაშლამ საბოლოოდ გაუხსნა გზა გლობალურ კაპიტალიზმს, სრულად ჰქონოდა წვდომა მსოფლიო რესურსებზე. ამ პროცესების ნაწილია საქართველოს დამოუკიდებლობის აღდგენაც. თანამედროვე კლიმატის ცვლილებამ და ადამიანის საქმიანობამ მდინარეებზე ზეგავლენის ტემპები გაზარდა – ისინი საგრძნობლად შეცვალა და მათში წყლის კრიზისები გამოიწვია. მიუხედავად იმისა, რომ მდინარეების შესწავლის პროცესი მულტიდისციპლინური, ყოვლისმომცველი და მაღალტექნოლოგიური მიმართულებით წარიმართა, მდინარეთა მდგომარეობა მაინც უარესდება.   ამ ფონზე, 2003 წლის შემდეგ, საქართველოში იწყება ჰიდრორესურსების მაქსიმალური ათვისების პოლიტიკა. უნდა ითქვას, რომ დღემდე ვერ მოხერხდა იმ ენერგოსისტემის ეფექტურად ამუშავება და რეგიონული მნიშვნელობის გააზრება, რომელიც საბჭოთა კავშირის შემდეგ მემკვიდრეობით დარჩა ქვეყანას. სისტემა გაუმჭვირვალე, არაკონკურენტული და არადემოკრატიულია, სახელმწიფო ასრულებს იშტვან მესაროშის <a href="https://www.mautskebeli.ge/free-column/1726">[12]</a> მიერ აღწერილი „მეორე რიგის მედიატორის“ როლს, როგორც ადამიანის მიერ ბუნების შრომის მეშვეობით მეტაბოლიზმის დესტაბილიზაციისა და გათიშვის გარანტს კაპიტალის ხელში – აქტიურდება წყლის, როგორც ბუნებრივი რესურსის სწრაფი გასაქონლებისა და ათვისების პროცესი, რომელიც ადამიანის მიერ ბუნების მეტაბოლიზმის კრიზისში გადადის. ეს ხდება კლიმატური ცვლილებებისა და წყლის კრიზისის პერიოდში: მაშინ, როდესაც იცვლება გლობალური ჰიდროლოგიური ციკლი, დნება მყინვარები, გაუდაბნოება და წყალზე ხელმისაწვდომობა კი მნიშვნელოვანი გამოწვევაა მსოფლიოსთვის.   საზოგადოება ვერ იქნება მხოლოდ მეცნიერებისა და ტექნოლოგიის განვითარების იმედად, რადგან მიუხედავად მნიშვნელოვანი პროგრესისა, კაპიტალის დაგროვებაზე დაშენებული ხედვები არ აღიარებს ბუნებრივი საგნების ავტონომიურობას და შესაბამისად, ვერ აღიქვამს ბუნების მნიშვნელოვან ტექნიკურ მახასიათებლებს. მეტროპოლიის პერიფერიულ ქვეყნებში ეს მშენებლობები ისეთივე მყიფეა, როგორც თავად კაპიტალისა და ბუნების ურთიერთობა. ამის ნათელი მაგალითია საქართველოში ათამდე დაზიანებული, ახალაშენებული ჰესი. ამ ტერიტორიაზე ადამიანის წყალთან ურთიერთობის ისტორიული ხასიათიდან გამომდინარე, საჭიროა მეცნიერების, ტექნოლოგიისა და ბუნებრივ რესურსებზე კოლექტიური უფლების პოლიტიკური აქტივაცია დემოკრატიზაციის გზით, რაც სახელმწიფოს კაპიტალის ლოგიკის რელსებიდან გადაიყვანს და აიძულებს, გაითვალისწინოს საზოგადოების ყველა ჯგუფის ინტერესი. სწორედ აქ, ადამიანის მიერ ბუნების ავტონომიურობისა და მისი ობიექტური ტექნიკური მახასიათებლების გააზრებით მიღწეული თავისუფლებიდან ამუშავდება მრავალმხრივი კულტურული ადაპტაციის რეალური მექანიზმები; შემსუბუქდება ადამიანის მიერ ბუნების მეტაბოლიზაციის კრიზისი, ამ დაძაბულობაში კი, საზოგადოებამ, შესაძლოა, გარემოსთან ურთიერთობის ალტერნატიული გზებიც შვას. სხვა შემთხვევაში, ქართული საზოგადოების ისტორიულ წიაღში ჩაქსოვილი წყალთან ურთიერთობის ტრადიციები რღვევას დაიწყებს და დამდგარი მეტაბოლიზაციის კრიზისის პირობებში, დროებით სარგებელს მხოლოდ ცალკეული ელიტარული ჯგუფები მიიღებენ.   ადამიანის მიერ ბუნების მეტაბოლიზმის თანამედროვე რღვევა, ერთი მხრივ, გამოწვეულია არა საზოგადოების კულტურული ადაპტაციის მექანიზმებისა და ტექნოლოგიების განუვითარებლობისაგან, არამედ, სწორედაც კაპიტალის ლოგიკით განვითარებისა და მათი ჭარბი გამოყენების მეშვეობით. ამავდროულად, ამ რღვევაში კლიმატისა და გარემოს ცვლილებები ორმაგად მონაწილეობს. თანამედროვე წარმოების შედეგად დედამიწა ბინძურდება, წარმოებული საგნები კი აღარ უბრუნდება გარემოს – პლანეტა, განსაკუთრებით, ამოწურვადი რესურსებისგან იცლება. ეს უკვე აღარ არის მეტაბოლიზმი. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ბუნებრივი რესურსებისგან პლანეტის გამოხშირვა კაპიტალის ლოგიკით ერთიანად თიშავს ადამიანს და ბუნებას წარმოების პროცესიდან. ადამიანის მიერ სამყაროს გარდაქმნის პროცესი საზოგადოებაზე ბატონობის პოლიტიკური მექანიზმებით ნაცვლდება, ხდება შრომითი გაუცხოება და წარმოების საშუალებები – ჩვენ შემთხვევაში კულტურული ადაპტაციის მექანიზმები და ტექნოლოგიები – ამ ძალის ქვეშ ექცევა; ბუნება კი იმ მომენტიდან განიდევნება, როდესაც ის ეკონომიკის გარეგან ეფექტად განიხილება. ამგვარ წარმოებით პროცესში ბუნება ვეღარ გადაამუშავებს ნარჩენებს, ვეღარ აწარმოებს იმ რესურსებს, რომლებიც შემდეგ ადამიანის მიერ ბუნების მეტაბოლურ ციკლში ერთვება. ბუნება კარგავს ავტონომიურობას, ადამიანი კი – თავისუფლებას. ამ კრიზისიდან ლოგიკური გამოსავალი მეტაბოლური ციკლის აღდგენაა, ე.ი საზოგადოების ისეთ მდგომარეობაში გადასვლა, სადაც კულტურული ადაპტაციის მექანიზმები ეფექტურად ამუშავდება ბუნებასთან ჰარმონიაში. ამის გარანტი დღეს მეცნიერების, ინოვაციებისა და წარმოების საშუალებების/ტექნოლოგიების დემოკრატიზაცია – პოლიტიკური გარდაქმნაა. ეს გახლავთ საჭიროებებით განსაზღვრული ქმედებების ერთობლიობა, რომელიც საზოგადოების ყველა ჯგუფის ინტერესს გაითვალისწინებს. <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1732" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed-2-1-210x300.png" alt="" width="297" height="424" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed-2-1-210x300.png 210w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/09/unnamed-2-1.png 475w" sizes="(max-width: 297px) 100vw, 297px" /> მეთულუხჩეები თბილისში, XX საუკუნის დასაწყისი; ©საქართველოს პარლამენტის ეროვნული ბიბლიოთეკის ციფრული ბიბლიოთეკა „ივერიელი”.   მნიშვნელოვანია, აქვე მოვიხმოთ ბუნებრივი რესურსების გარდაქმნისა და წარმოების დემოკრატიულობის არგუმენტიც. ჩვენ უკვე დავასაბუთეთ, რომ ბუნებრივი რესურსები ადამიანის სიცოცხლისთვის აუცილებელ ელემენტებს შეიცავს, ამ რესურსების გარდაქმნის პროცესი კი განსაზღვრავს ადამიანის არსს და გადამწყვეტია მისი არსებობისთვის. გამოდის, რომ ადამიანის უფლება რესურსებზე უნივერსალური და ფუნდამენტურია. შესაძლოა, ეს დებულება ისევე გახდეს ცხარე დებატების საგანი, როგორც ოდესღაც სოციალური და ეკონომიკური უფლებების აღიარება გახდა, თუმცა, სამოქალაქო და პოლიტიკური უფლებების რეალიზება ზუსტად ისევეა რესურსებზე უფლების გარეშე წარმოუდგენელი, როგორც ეკონომიკური და სოციალური უფლებების გარეშე. საზოგადოებაში ინდივიდის თავისუფლება მხოლოდ მაშინ იქცევა რეალობად, თუ ის, რაზეც მისი ცხოვრება პირდაპირ არის დამოკიდებული, მისსავე ხელში აღმოჩნდება, როგორც გონება. ამ ლოგიკით, თავისუფლების მიღწევა შეუძლებელია რესურსებზე, ანუ დედამიწაზე ადამიანის კოლექტიური უფლების აღიარების გარეშე, რადგან ადამიანი კოლექტიური შრომით ისაკუთრებს საკუთარი ბიოლოგიური არსებობისთვის აუცილებელ ბუნებრივ რესურსებს, ამ რესურსს კი ბუნება ადამიანის მონაწილეობის გარეშე აწარმოებს. ამიტომ, ის ვერ ინდივიდუალიზდება. რესურსების მოპოვებისა და გამოყენების სოციალური ხასიათის გამო – და, ასევე, იმის გამო, რომ ამ ხასიათს ეკოლოგიური ლიმიტი და კომპლექსურ ერთიანობასთან მჭიდრო ურთიერთკავშირი გააჩნია – ეს უფლება კოლექტიურია.   უადრესი ცივილიზაციების ჩამოყალიბება, ამის საპირისპიროდ, გარკვეული ცენტრალიზაციის მეშვეობით მოხდა, მაგალითად, დიდი ჰიდრავლიკური მშენებლობების ორგანიზებითა და მართვით. თუმცა, ცივილიზაციების გადასარჩენად, ძლიერი კლიმატური ცვლილებების პროცესში ეს ცენტრალიზაცია საკმარისი არ იყო. ტექნოლოგიური რევოლუციები ამოქმედებას მაშინ უნდა იწყებდეს, როცა ძალაუფლებას ჩაბღაუჭებული მმართველი კლასი რეალობის შეგრძნებას კარგავს, არსებული წესრიგი საზოგადოებას ადაპტაციის უნარს ართმევს, თავს იჩენს მეტაბოლიზმის კრიზისი ან ჩნდება გადაულახავი ეკოლოგიური ლიმიტი, ამავდროულად კი კლიმატი დრამატულად იცვლება. თუმცა, ტექნოლოგიური რევოლუციისთვის საჭირო გარემოს არსებობა და მისი აუცილებლობა სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ცვლილებები აუცილებლად მოხდება. ეს საზოგადოების მოქმედებებზეა დამოკიდებული: ან მოხდება ადაპტაცია, ან დადგება კოლაფსი.     შენიშვნები 1. დედამიწის ისტორიის მეოთხეული პერიოდის შუა ეპოქა, რომელიც დაიწყო 2,588 მლნ. წლის წინ და დამთავრდა 11,7 ათ. წლის წინ 2. ჰომინინთა ჯგუფი მოიცავს ანატომიურად თანამედროვე ადამიანს, მის უახლეს გადაშენებულ სახეობებსა და გვარებს 3. 129-11 ათასი წლის წინ 4. ყველა ეს მღვიმე მდებარეობს იმერეთის რეგიონში 5. ეკოლოგიური თავშესაფარი 6. თანამედროვე გეოლოგიური ეპოქა როემლიც 11700 წლის წინ დაიწყო 7. ხანგრძლივი გვალვიანობა, კლიმატის გამშრალიანება 8. მზეზე გამომშრალი თიხის აგური 9. საქართველო, სომხეთი და აზერბაიჯანი 10. მდებარეობს ქალაქ მცხეთასთან, მდინარე მტკვრის მარჯვენა ნაპირზე 11. მდებარეობს შიდა ქართლში, ქალაქ მცხეთიდან 20 კილომეტრში 12.უნგრელი ფილოსოფოსი, ავტორი წიგნებისა: „კაპიტალის მიღმა: ტრანზიციის თეორიის მიმართულებით“ და „მარქსის გაუცხოების თეორია“     იხილეთ პუბლიკაციის ბმული: <a style="color: #a281c1; text-decoration: underline;" href="https://drive.google.com/file/d/1CHJPvg8gV9tU-kMlrR7jPrl-RNx-h9in/view">იანვარი, თებერვალი, მარტი</a> <a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1680">მთავარი ფოტო:</a> კადრი 1971 წლის ფილმიდან <a href="https://letterboxd.com/film/the-working-class-goes-to-heaven/">La classe operaia va in paradiso,</a> რეჟისორი ელიო პეტრი.

ბრძოლა მიწისთვის – ბრძოლა პროგრესული საქართველოსთვის

ავტორი: გიორგი ხასაია

მიწის საკითხი   საქართველოს რეგიონებში გვაქვს პროტესტები, რომლებიც ტყის, ხეობის, მდინარის, კანიონის დაცვის გარშემო ორგანიზდება. ასეთია ნამახვანის მოძრაობა, რომლის მონაპოვარიც ამ დროისთვის რიონის ხეობის დიდი ნაწილის ერთი თურქული კომპანიისთვის გადაცემის ჩაშლა და ივანიშვილის მიერ ხიდაშელისთვის ნაჩუქარი 104 ათასი ჰექტარი ტყის უკან დაბრუნებაა. ასეთია ბალდის კანიონის შენარჩუნებისთვის მებრძოლი მოძრაობა, რომლის ერთი წევრიც კომპანიის მხრიდან პროვოკაციის შედეგად ჯერ ისევ ციხეში ზის. ასეთია სვანეთში ჰესების აშენების მოწინააღმდეგეთა ფიცით შეკრული ერთობა და სხვა დიდი თუ მცირე ჯგუფი, რომელთა ბრძოლის პროგრესული შინაარსი (არსებითად, ანტიკაპიტალისტური განწყობა, იმის მიუხედავად, ასეთად დანახულია თუ არა) დიდი ტრანსფორმაციის წინაშე მდგარი საქართველოსთვის შეიძლება, უმნიშვნელოვანესი აღმოჩნდეს.   როცა ვსაუბრობთ მდინარეზე, ხეობაზე, კანიონზე ან ნამარხ ბუნებრივ რესურსზე, არსებითად ვსაუბრობთ იმაზე, რაც მიწის გულშია მოქცეული, ან მიწის ზედაპირზე (და მის ჩაღრმავებაში). მიწა ერთი მხრივ, თავადაა ბუნებრივი რესურსი და ამასთან, ყველა სხვა ბუნებრივი რესურსის შემნახველი ან გამომხატველი. ამიტომ ის ერთადერთი ბუნებრივი რესურსია, რომელიც იმავდროულად ბუნების სინონიმიცაა.   რადგან მიწა, პოლანის თანახმად, “სხვა არაფერია, თუ არა სხვა სახელი ბუნების, რომელიც ადამიანის მიერ არ იწარმოება“<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1695">[1]</a> შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ეკონომიკურად არა მხოლოდ წყალი მიეკუთვნება მიწას, როგორც მარქსი ამბობდა, არამედ ტყეც, ხეობაც და კანიონიც.   თანამედროვე ეკოლოგიურ თუ ანტიკოლონიურ პოლიტიკაზე საუბრისას (ან მოქმედებისას) მიწა ცენტრალური ფაქტორია. მე-20 საუკუნის რევოლუციებისა და ანტიკოლონიური მოძრაობების ისტორია მნიშვნელოვანწილად დაკავშირებულია მიწასთან და მიწის რეფორმასთან.<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1695">[2]</a>   კაპიტალიზმის ცენტრების (ასევე პერიფერიული ცენტრების) ინტერესი გლობალური სამხრეთის მიმართ, სხვა ბუნებრივ რესურსებთან ერთად, მნიშვნელოვანწილად მიწაზე გადის. უცა პატნაიკის თქმით,<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1695">[3]</a> რადგან კაპიტალისტური ცენტრის ქვეყნებს არ აქვთ ბუნებრივი პირობები იმისთვის, რომ მათ საშუალო კლასს დაუკმაყოფილონ ყავის, ჩაის, ქოქოსის, ტროპიკული ხილისა და ბოსტნეულის მოთხოვნილებები ზამთარში, ინტენსიურად ხდება გლობალური სამხრეთის ქვეყნების მიწების ექსპლუატაცია (ხშირად წელიწადში რამდენიმეჯერ). ამდენად, გლობალურ სამხრეთში მიწის საკითხი მნიშვნელოვნად აგრარულ საკითხს უკავშირდება.   ამასთან, უნდა ვთქვათ, რომ ჩვენს რეგიონში მიწას ეს (აგრარული) მნიშვნელობა ჯერ არ შეუძენია და კაპიტალის ინტერესი უმეტესად ბუნებრივი რესურსების მითვისების და ლანდშაფტის შემოღობვის გარშემო ტრიალებს. თუმცა, შესაძლოა, მომდევნო წლებში ქართველებისა და აფხაზების საზიარო მიწამ რუსეთისთვის აგრარული მნიშვნელობა შეიძინოს (ხილისა და ბოსტნეულის დანაკლისის გათვალისწინებით) და ამის წინაპირობა გალის თავისუფალ ეკონომიკურ ზონად გამოცხადება გახდეს, თუმცა ამ საკითხს უფრო ვრცლად სხვა წერილში შევეხები.   მიწა „ყოველგვარი წარმოებისა და არსებობის მთავარი წყაროა“ – იმავდროულად არსებობს განსხვავება „ბუნებრივ კაპიტალსა“, რომელიც ამა თუ იმ ფორმით მიწასთანაა კავშირში და „მოძრავ კაპიტალს“ შორის, რომელიც დაკავშირებულია ვაჭრობასთან, ბანკებთან, ფულთან და სხვ.<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1695">[4]</a>   ამასთან, მიწა თავადაც გახლეჩილია მიწა-მატერიად და მიწა-კაპიტალად. მიწა, სანამ მისი წარმოების საშუალებად გამოყენება არ ხდება, კაპიტალს არ წარმოადგენს. წარმოების საშუალებად მისი ქცევის შემდეგ, მიწა-მატერია უცვლელი რჩება, მაგრამ მიწა-კაპიტალი გაიზრდება და ნედლეულის, ელექტროენერგიის, სიამოვნების გაყიდვის, ერთი სიტყვით, მოგების წყარო გახდება. ერთი მხრივ, მიწა, როგორც მუდმივი მატერია, განსხვავდება მიწისგან, რომელიც კაპიტალად იქცევა, მაგრამ იმავდროულად ეს ერთიდაიგივე მიწაა, რომელიც ორივე განზომილებას ერთდროულად ატარებს და რომლის მატერიალურობაში ასევე ჩამარხულია მისი, როგორც კაპიტალის პოტენციალი.   საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ, კაპიტალმა საბაზრო პროდუქტად და დაგროვების პროცესის ნაწილად აქცია ის, რაც ამ რეგიონებში მანამდე ასეთად არ ირიცხებოდა – მიწა, წყალი და ტყე. მთავარი მიზანი მოგებაა, რომლისკენ მიმავალ გზაზეც დიდი ფული ადგილობრივი მთავრობების ხელშეწყობით, სიბრიყვით ან მოღალატეობრივი პოლიტიკით ითვისებს მიწას, აჩანაგებს ტყეს და ისრუტავს მდინარეს. ჩვენთანაც, სოფელი და რეგიონი თავისი მდინარეებით მთებით და ტყეებით, როგორც მოსალოდნელი იყო, უცხოური და ადგილობრივი კაპიტალის სამიზნე ხდება. მაგრამ დაგროვების ეს ფორმა, რომელიც ბუნების გასაქონლებაზე დგას, ადგილობრივი მოსახლეობის წინააღმდეგობას აწყდება.   უნდა ვთქვათ, რომ ამ წინააღმდეგობების მეტყველება და პრაქტიკა არც უბრალოდ არამოდერნულია და არც ანტიმოდერნული. ეს წინააღმდეგობები მოდერნიზაციის ან ინდუსტრიალიზაციის ნებისმიერ პროექტს არ უარყოფს და მექანიკურად არ იმეორებს დასავლურ გარემოსდაცვით დისკურსებს, არამედ ადგილობრივი საჭიროებების გათვალისწინებით, ბუნებასთან მეტაბოლიზმის ზომიერებას, მის საერთო სიკეთედ ქცევისა და გადანაწილების იდეას ემხრობა.   ამასთან, ბუნებაზე მიტანილი იერიში ამ მოძრაობებისთვის კოლონიზაციის ელფერს ატარებს. თუ როგორც მარქსი ამბობს, „კოლონიური საკითხი არა მხოლოდ ნაციონალური საკითხია, არამედ მიწის და არსებობის საკითხიც“,<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1695">[5]</a> შეგვიძლია ვთქვათ, რომ მიწა, რამდენადაც ის სოციალური საკითხია, როგორც არსებობის, ანუ სიკვდილ-სიცოცხლის საკითხი ადამიანების დიდი ნაწილისთვის, იმავდროულად, სწორედ ამის გავლით, ის ეროვნული საკითხიცაა.   პირვანდელი დაგროვების თავისებურებები   ადგილობრივმა კაპიტალიზმმა, ბენდუქიძე-ივანიშვილის პირობებში თავის მონოპოლურ ფაზას მალე მიაღწია. 2015 წლიდან მოყოლებული, ორი მსხვილი ბანკის ხვედრითი წილი მთლიან აქტივებში 54%-დან 73%-მდე გაიზარდა, ხოლო რაც შეეხება მოგებას, მთლიანი საბანკო სფეროს მოგების 80%-ზე მეტი ორ ბანკზე მოდის. იმან, რასაც ბენდუქიძემ ჩაუყარა საფუძველი, თავის მონოპოლისტურ პერიოდს ივანიშვილის ხელში მიაღწია.   იმის მიუხედავად, რომ ბუნების გასაქონლების მცდელობებს თავიდანვე ვხედავდით (მაგ. გლდანის ტბის ფსკერის გაყიდვა 2008 წელს), ეს პროცესი მასშტაბს სწორედ ახლა იძენს. ეს ლოგიკურია – კაპიტალის დაგროვების ამ ფაზაში, როცა ფინანსური სექტორი მონოპოლიზებულია (იგივე შეგვიძლია ვთქვათ საწვავის ბაზარზე), ისევე, როგორც სამედიცინო სფერო, ხოლო ინდუსტრიული საწარმოები პრივატიზებულია, რჩება ბუნება და ბუნებრივი რესურსების ის ნაწილი, რომელიც ჯერ კიდევ არ მოხვედრილა კაპიტალის თვალთახედვის არეში და რომელთა დიდი ნაწილი სწორედ საქართველოს რეგიონებშია მიმოფანტული. აქ იგულისხმება, როგორც მდინარე, ტყე და კანიონი, ისე მაღალტექნოლოგიური წარმოებისთვის საჭირო მეტალები, რომელთა ნაწილი საქართველოში ასევე მოიძებნება.   სამეცნიერო ლიტერატურა უკვე ბევრს ამბობს იმაზე, რომ კაპიტალის პირველ ტომში აღწერილი ე.წ. პირვანდელი დაგროვების პროცესი არ არის მოვლენა, რომელიც მხოლოდ მე-17 და მე-18 საუკუნეების ინგლისში მოხდა, როგორც კაპიტალისტური ურთიერთობების ათვლის წერტილი, რაც “სისხლიანი კანონმდებლობისა” და შემოღობვის პოლიტიკის გავლით გლეხების სათემო მიწებიდან აყრას და მათ მსხვილ ინდუსტრიულ ცენტრებში “ჩიტივით თავისუფალ” მუშებად გადასროლას გულისხმობდა. ლიბერალური კაპიტალიზმის ადგილობრივ აპოლოგეტებს ავიწყდებათ, რომ ევროპულ ქალაქებში თავმოყრილ სამრეწველო დაწესებულებებს, ქარხნებსა და ინდუსტრიულ ცენტრებს, ასევე მომსახურების სფეროს, სჭირდებოდა მასშტაბური შრომითი რესურსები, მარტივად რომ ვთქვათ – მუშახელი.   ცენტრში განვითარებული ეს მოვლენები სხვადასხვა დროს და სხვადასხვა სახით გვხვდება კაპიტალის დაგროვების ყოველ მომდევნო ეტაპზე მსოფლიოს გარშემო. ასეთად ითვლება პოსტსოციალისტურ ქვეყნებში კაპიტალისტური ურთიერთობების დამკვიდრების სხვადასხვაგვარი ფორმები, რომელთაგან ყველაზე რადიკალურს საქართველო წარმოადგენს. ჩვენ უკვე ვიცით, რომ ეს საკითხი პერიფერიული კაპიტალიზმის, ანუ საქართველოს ტიპის ქვეყანაში ამგვარად ვერ იმუშავებს – არარსებული ინდუსტრიის პირობებში და სტაბილური სამუშაო ადგილების გარეშე, სოფლებიდან ადამიანების აყრა მთავრდება და დამთავრდება მათი საბოლოოდ გაღატაკებით ან ჩვენ ვიხილავთ აფრიკის ტიპის უფრო მეტ დასახლებას, ან კიდევ უფრო მზარდ მიგრაციას.   რეგიონისადმი დამოკიდებულებას უზუსტესად აჩვენებს დამოუკიდებელი საქართველოს პირველი ეკონომიკური იდეოლოგის, კახა ბენდუქიძის სიტყვები: „ფეხზე დავიკიდოთ, თუ გადარჩენა უწერია, თავისით გადარჩეს, თუ არადა დაიღუპოს, არაა პრობლემა… სოფელში მცხოვრები მამაკაცები სხვაგან წავიდნენ შავ მუშებად, ქალები კი მეძავებად…”.<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1695">[6]</a> ეს გეგმა წარმოადგენდა და წარმოადგენს აგრარული (და არსებითად, მიწის) საკითხის გადაწყვეტის უხამს და სასტიკ ვერსიას.   პირვანდელი დაგროვების პროცესი გამოიწვევს კიდევ უფრო მეტად გაღარიბებას. ის გააღარიბებს არა მხოლოდ მათ, ვინც რეგიონიდან ურბანულ ცენტრებში იძულებით გადმობარგდება, არამედ გადმობარგებულებით გაამრავლებს უმუშევართა არმიის რიგებს, რითიც შრომის ბაზარზე კაპიტალის სასარგებლოდ ზემოქმედების ბერკეტებს გააძლიერებს – ანუ კიდევ უფრო დააკნინებს დაქირავებით მშრომელთა მდგომარეობას და საარსებო პირობებს.   დემოკრატია და სუვერენულობა   პირვანდელი დაგროვების განხორციელების გზებს შორის, რომლებსაც პრაბჰატ პატნაიკი გამოყოფს,<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1695">[7]</a> ერთ-ერთია ე.წ. „დეველოპმენტალისტური“ ანუ განვითარების ეკონონიკური პროექტი, რომლის დროსაც მიწა (და ყველაფერი რაც მიწად მოვნიშნეთ, ან მას მივაკუთვნეთ), მკვიდრ მოსახლეობას ჩამოერთმევა ინდუსტრიული და ინფრასტრუქტურული პროექტების სახელით.   ამ ინფრასტრუქტურული პროექტების უკან, როგორც წესი, დიდი კაპიტალის ინტერესი დგას, რომელიც შეიძლება უცხოურიც იყოს და ადგილობრივიც, და კიდევ უფრო ხშირად შერეული ინტერესით იყოს წარმოდგენილი. ეს კაპიტალები როგორც წესი, „განვითარებაზე“ აპელირებენ და საზოგადოებას, რომელიც ამ პროექტებს ეწინააღმდეგება, განვითარების მოწინააღმდეგეებად და ჩამორჩენილებად სახავენ. პატნაიკის თქმით, ეს ფენომენი საერთოა თანამედროვე მესამე სამყაროს ქვეყნებისთვის.   პროგრესული მოძრაობების პოზიციური ბრძოლის ერთ-ერთ მთავარ ფრონტად გადაიქცევა „განვითარებასთან“ დაპირისპირება. აქ საინტერესო შეიძლება იყოს განვითარების მიშისტურ და ბიძინურ მოდელებს შორის ნიუანსური განსხვავება: თუ მიშისტური პროექტი აქცენტს სვამდა ახალი სუბიექტის გამოყვანაზე, ბიძინური პროექტი მიშიზმის პროექტის ამ ნაწილს საჩვენებლად გმობს, იმისთვის, რომ კონსერვატული პოზიციებიდან გააგრძელოს და არსებითად, გააღრმავოს შემოღობვის, გასახლებისა და ჩამორთმევის პრაქტიკები, როგორც დაგროვების („ეკონომიკური ზრდის“) მთავარი გარანტი. ინდუსტრიული და ინფრასტრუქტურული კაპიტალები, როგორც უკვე ვთქვით, განვითარების სახელით მოქმედებენ და საზოგადოებრივ აზრზე ზემოქმედებას სწორედ ამ მარტივი სააგიტაციო სქემით ცდილობენ: ხელისუფლებას და კაპიტალებს მოაქვთ განვითარება, რომელსაც აფერხებს რეგიონების არაინფორმირებული მაცხოვრებლების ნაწილი, ამიტომ გამოსავალი უკეთესი კომუნიკაციაა. თუმცა ამ სქემამ ე.წ. აგენტების კანონის მიღებამდე და მის შემდეგაც ცვლილებები განიცადა და ახალი ნიშნები შეიძინა უცხო ძალის აგენტობის დაბრალების სახით. ის, რაც ნამოხვანის მოძრაობას საცდელად მიუყენეს, დიდი ვარაუდით ტენდენცია გახდება, ისევე, როგორც მძინარე კანონების ამოქმედება, ან მათი გამკაცრება სახალხო და პროფკავშირული მოძრაობების შესაბოჭად, დასაკავებლად და გასანეიტრალებლად.   ოცნების ხელისუფლება ამგვარად ცდილობს მზარდი ტენდენციის შეჩერებას, რომელიც ადგილობრივი მოსახლეობის მხრიდან საკუთარი ინტერესების გარშემო ორგანიზებას და მსგავსი პრობლემების მქონეთა მიმართ მზარდ სოლიდარობას გულისხმობს. ხელისუფლებისთვის პრობლემას ის წარმოადგენს, რომ მოსახლეობის დიდი ნაწილი სოციალურ თანასწორობას ითხოვს, რომელიც დემოკრატიით იქნებოდა უზრუნველყოფილი. ხალხის სულ უფრო მეტი ნაწილი ითხოვს დემოკრატიულ ჩართულობას არა მხოლოდ უკვე დაგეგმილი ინფრასტრუქტურული პროექტის განხილვაში, არამედ სურს, ნებისმიერი ობიექტის პრივატიზების ან შემოღობვის განზრახვის შესახებ თავიდანვე იცოდეს.   ხალხის ეს მისწრაფება დემოკრატიისა და სუვერენულობის მოთხოვნილებაა, რომელიც მნიშვნელოვანწილად კონფლიქტში მოდის ივანიშვილის „სუვერენულობის“ გაცხადებულ პროექტთან. არსად უარსებია სუვერენულ პოლიტიკურ პროექტს, რომლისთვისაც სოციალური პროგრესი მთავრი ამოცანა არ იყო და რომელსაც უთანასწორობა არ შეუმცირებია.   არასდროს არსებულა სუვერენიტეტი, რომელსაც დემოკრატია, ანუ ხალხის მონაწილეობა არ გაუზრდია გადაწყვეტილების მიღების პროცესში.   ივანიშვილის მიერ გამოცხადებული სუვერენიტეტი ამის საპირისპიროა – საქართველო რეგიონის ყველაზე უთანასწორო ქვეყანაა და ამ ქვეყანაში ახლა სუვერენიტეტის სახელით სახალხო მოძრაობებს აგენტებად მოიხსენიებენ, მშვიდობიან წინააღმდეგობას აჯარიმებენ და იჭერენ. სუვერენიტეტი, რომელზეც ოცნება ლაპარაკობს, ინსტრუმენტია იმისთვის, რომ მან და მასთან თანხმობაში მყოფმა მსხვილმა ბიზნესმა შეინარჩუნოს მონოპოლიური მდგომარეობა პოლიტიკაში და ეკონომიკაში.   როცა ივანიშვილი სუვერენულობაზე ლაპარაკობს, ის ფულის შოვნის და ძალაუფლების შენარჩუნების სუვერენულობას გულისხმობს.   სოლიდარობის ჯაჭვები   მარტვილში გამართულ აქციას, ბალდის კანიონის მცველებისა და უკანონოდ დაკავებული ინდიკო ბჟალავას მხარდასაჭერად, შეუერთდნენ ჭიათურელი მაღაროელები, ნამოხვანის მოძრაობა და სხვა პროგრესული ერთობები. ეს ბრძოლის პროცესში ბუნებრივად გაჩენილი სოლიდარობაა, რომელიც ძალას იკრებს და მრავლდება. ამასთან, მაისის აქციებმა ისიც აჩვენა, რომ სიმრავლე მიზნის მისაღწევად ერთადერთ ან მთავარ კრიტერიუმს არ წარმოადგენს. შეიძლება ქუჩაში გამოსულმა 100 000-მა ადამიანმა პოლიტიურ მიზანს ვერ მიაღწიოს, და საპირისპიროდ, რამდენიმე ასეული ადამიანისგან შემდგარმა აქციამ, გარემოს და ვითარების ადეკვატური ტაქტიკის პირობებში გამარჯვება მოიპოვოს. ამიტომ, მიუხედავად სიმრავლის განსაკუთრებული პოლიტიკური მნიშვნელობისა, მიწის საკითხის გარშემო ორგანიზებული ერთობების სამომავლო გამარჯვებები მხოლოდ მრავალრიცხოვნობაზე, ან ერთ დათქმულ დღეს კონკრეტული რაოდენობის ადამიანის გამოყვანაზე კი არ დგას არამედ შესაბამისი ტაქტიკისა და სტრატეგიის და ასევე მუშათა კლასის, განსაკუთრებით კი ინდუსტრიული მუშათა კლასის მხარდაჭერაზე.   არსებული გარემოსდაცვითი მოძრაობები ჯერჯერობით ადვილად მოიპოვებენ ინდუსტრიული მუშათა კლასის სოლიდარობას. ეს სოლიდარობა მზარდი უნდა გახდეს. ერთი მხრივ, არსებობს ობიექტური დაძაბულობა ბუნებასთან სახმარ- ღირებულებით კავშირში მყოფ ადამიანებსა და საცვლელ-ღირებულებით საარსებო საშუალებების მომპოვებლებს შორის. მაგრამ ჩვენს სიტუაციას საინტერესოს ის ხდის, რომ ინდუსტრიული მუშათა კლასის მნიშვნელოვანი ნაწილი თავადაც სახმარ-ღირებულებით კავშირში იმყოფება ბუნებასთან – საქართველოს ინდუსტრიული ქალაქების თავისებურება ის არის, რომ მასში დასაქმებულების დიდი ნაწილი გარშემო არსებული სოფლებიდან არიან. რაც იმას ნიშნავს, რომ მიწის, როგორც სახმარი ღირებულების განცდა იმთავითვე წარმოადგენს საარსებო საშუალებების მოპოვების პროცესის ნაწილს. ის, ვინც ინდუსტრიული მუშაა, იმავდროულად გლეხიცაა. ანუ საარსებო საშუალებების მოპოვებას ერთდროულად ორ განზომილებაში ეწევა – ინდუსტრიაში დაქირავებული შრომის და მიწასთან სახმარი ღირებულების გავლით. ეს ვითარება ბრძოლის გასაძლიერებლად უნდა იყოს გამოყენებული – საჭიროა ერთი მხრივ, უშუალოდ გარემოსდამცველი მოძრაობების უკეთ შეკავშირება, საერთო ტაქტიკისა და რაც არანაკლებ მნიშვნელოვანია, პოზიტიური დღის წესრიგის ქონა და იმავდროულად მუშათა კლასის სულ უფრო მეტი ნაწილის (როგორც ინდუსტრიულის, ისე არაინდუსტრიულის) ჩართვა მიწის/ბუნების საკითხის გარშემო ორგანიზებულ წინააღმდეგობებში.   პროგრესი ან აოხრება   მალე საქართველო ორი გიგანტური პროექტის გამტარი ხდება: შუა დერეფნისა და ე.წ. შავი ზღვის კაბელის.   შუა დერეფნის პროექტი ევროპისა და ჩინეთის, უმსხვილესი სავაჭრო და ეკონომიკური პარტნიორების დამაკავშირებელ ყველაზე მოკლე სახმელეთო გზას გულისხმობს. 2022 წელს, მათ შორის სავაჭრო ბრუნვა 900 მილიარდ ევროზე მეტი იყო. ანაკლიის ღრმაწყლოვანი პორტის მთავარი ფუნქცია სწორედ ეს იქნება – ცენტრალური აზიიდან წამოსული ტვირთის გატარება.<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1650">[8]</a> ეს კარგი შესაძლებლობა იქნებოდა საქართველოსთვის, მინიმალური ანაზღაურების, შრომის პროგრესული სტანდარტის, დაბეგვრის პროგრესული მოდელისა და გადანაწილების ინსტიტუციონალიზებული მექანიზმების ქონის შემთხვევაში. მაგრამ ალბათ ყველა გრძნობს, რას უნდა ველოდოთ ხელისუფლებისგან, რომელმაც სულ ახლახანს 104 000 ჰექტარი ტყე მადლობის ნიშნად აჩუქა მასთან დაახლოებულ ბიზნესმენს. ამასთან, ჩინეთი ე.წ. მაღალტექნოლოგიური მეტალების მონოპოლისტია და მისი ინტერესი აუცილებლად გაჩნდება იქ, სადაც ამ მეტალებიდან რომელიმეს საბადოს იპოვის (ასეთი შეიძლება იყოს ანტიმონიუმი რაჭაში, რომელიც ეკრანებში, აკუმულატორებში და მეხსიერების ჩიპებში გამოიყენება). ნებისმიერ შემთხვევაში, ჩინური სახელმწიფო თუ კერძო კაპიტალი საკუთარი ინტერესით იმოქმედებს, ჩვენი საზრუნავი ის უნდა იყოს, რომ მას წინააღმდეგობა შეხვდეს, როცა უღირსი შრომის პირობებით და ანაზღაურებით, გარემოს შემოღობვით და დაბინძურებით, ან რესურსების მიტაცებით გამოავლენს საკუთარ თავს და მოქმედების წესს. ასეთ დროს წინააღმდეგობის მთავარი კერები უკვე არსებული და გაფართოვებული გარემოსდაცვითი მოძრაობები უნდა გახდეს, რომელთა დისკრედიტაციისა და განეიტრალების მცოცავ პროცესსაც ახლა ვაკვირდებით.   მეორე პროექტი ე.წ. შავი ზღვის კაბელის სახელითაა ცნობილი და მისი გააქტიურება რუსეთის მიერ უკრაინაში შეჭრის შემდგომ განვითარებულ მოვლენებს უკავშირდება. ევროკავშირს, რომელსაც ენერგოუსაფრთხოების პრობლემა გაუმწვავდა, სურს რუსეთთან ენერგეტიკულიდამოკიდებულების გაწყვეტის პარალელურად ენერგიის ახალ წყაროებს მოუყაროს თავი. სწორედ ამ მიზანს ემსახურება მსოფლიოში ყველაზე გრძელი ელექტროენერგიის გამტარი კაბელის მშენებლობა შავ ზღვაში, რომლითაც აზერბაიჯანული მწვანე ენერგია გაივლის საქართველოს, შავ ზღვას და რუმინეთს, და უნგრეთში გაიყიდება. საუბარია 1 000 მეგავატი სიმძლავრის კაბელზე, რომელიც 1 100 კმ-იანი იქნება. ეს კაბელი ჰიდროელექტროსადგურების, ქარის, მზისა და სამი ჰიბრიდული ელექტროსადგურების მიერ გამომუშავებულ ელექტროენერგიას წაიღებს ევროკავშირის ქვეყნებში. როგორც ჩანს, საქართველოს გადამცემი ქსელის განვითარების ათწლიანი გეგმა ამ პროექტთან დაკავშირებას ცდილობს. ამ გეგმის მიხედვით, 2033 წლისთვის საქართველოს ელექტროსადგურების მიერ გამომუშავებული სიმძლავრე, რომელიც ახლა 4586 მეგავატია და რომლის 74% ჰესებზე მოდის, უნდა გაორმაგდეს და 9848 მეგავატს უნდა მიაღწიოს (რომელშიც ჰესების წილი 73% იქნება. ამ გეგმის განხორციელება გულისხმობს როგორც ნამოხვანის ჰესების კასკადის, ისე ცხენისწყლის კასკადის და ხუდონჰესის აშენებას. როგორც ჩანს, ეცდებიან, გამომუშავებული ელექტროენერგია შავი ზღვის კაბელს გაატანონ.   ჯერ არ ვიცით, რა სახით, ან რა ფორმით დააბრუნებენ ამ პროექტებს საჯარო სივრცეში და რა ტიპის დისკრედიტაციის კამპანიას აწარმოებს ხელისუფლება ადგილობრივი მოსახლეობისა და გარემოსდაცვითი მოძრაობების მიმართ. თუმცა, შუქრუთში ახლა მიმდინარე პროცესი (შუქრუთელებისთვის მაღაროების ბლოკირების აკრძალვა), შესაძლოა მშვიდობიანი პროტესტების განეიტრალების რეპეტიცია იყოს.   რესურსების წართმევა მიწის წართმევის გავლით ხორციელდება და განხორციელდება. გარემოსდაცვით მოძრაობებს დასჭირდებათ ახალი ტაქტიკები და სტრატეგია ახლებურად ძალადობრივი და თვალთმაქცური რეალობის გათვალისწინებით. ამ და სხვა წინააღმდეგობებზე მნიშვნელოვანწილად იქნება დამოკიდებული, რა გზით წავა საქართველო – თანასწორობისა და პროგრესის, თუ მიწის წართმევისა და აოხრების გზით.     შენიშვნები   1. Кarl PolanyL The Self-Regulating Market and the Fictitious Commodities: Labor, Land and Money. In: K.PolanyL The Great Transformation. N.Y.: Farrar & Rinehart, Inc., 1944, р.68—76. © Karl Polanyi, 1944 2. <a href="https://jacobin.com/2024/06/marxism-land-working-class-ecosocialism">https://jacobin.com/2024/06/marxism-land-working-class-ecosocialism</a> 3. <a href="https://roape.net/2019/03/07/utsa-patnaik-on-agrarian-history-and-imperialism">https://roape.net/2019/03/07/utsa-patnaik-on-agrarian-history-and-imperialism</a> 4. <a href="https://monthlyreview.org/2022/03/01/nature-as-a-mode-of-accumulation-capitalism-and-the-financialization-of-the-earth/">Global, John Bellamy FosterTopics: Capitalism Climate Change Ecology Marxist Ecology Political Economy Places: “Monthly Review | Nature as a Mode of Accumulation: Capitalism and the Financialization of the Earth.” Monthly Review, 1 Mar. 2022.</a> 5. <a href="https://rb.gy/l1odso">Speech by Karl Marx 1867.</a> 6. <a href="https://liberali.ge/blogs/view/5913/sasoflo--sameurneo-mitsa-utskhoelebze-isev-gaskhvisdeba">https://liberali.ge/blogs/view/5913/sasoflo–sameurneo-mitsa-utskhoelebze-isev-gaskhvisdeba </a> 7. <a href="https://rb.gy/7039jr">https://rb.gy/7039jr</a> 8. <a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1650">ქართველიშვილი, გ. 2024.“რა უნდა ჩინეთს (საქართველოში)?“</a>

გაფიცვა და მისი მტრები – შტრაიკბრეხერები

ავტორი: გიორგი ღვინჯილია

„ევოლუშენ გეიმინგში“ გაფიცვა გრძელდება, კომპანია უარს არა მხოლოდ გაფიცულთა მოთხოვნების დაკმაყოფილებაზე, არამედ მათთან შეხვედრაზეც ამბობს. მენეჯმენტის ცინიზმის ფონზე გაფიცულებს შიმშილობის გამოცხადება და პირის ამოკერვა მოუწიათ. განსაკუთრებით მისასალმებელია, რომ გაფიცულთა არსენალში გამოჩნდა ისეთი აუცილებელი ატრიბუტი, როგორიც პიკეტის ხაზია, ცხადია ყველა აზრზე მოსულმა ადამიანმა იცის, რომ პიკეტის ხაზის გარეშე მშრომელთა ისტორია ვერცერთ პროგრესულ მიზანს ვერ მიაღწევდა, დღეს არც რვა საათიანი სამუშაო დღე გვექნებოდა და არც ბავშვთა შრომას აკრძალავდა ვინმე. რატომ სჭირდებოდა ყველა საგაფიცვო მოძრაობას საწარმოების პიკეტირება? იმიტომ რომ ყველგან სადაც გაფიცვაა შტრაიკბრეხერებიც არსებობენ. როგორი გააფთრებითაც არ უნდა ებრძოლა ევოლუშენის მენეჯმენტს, შტრაიკბრეხერების გარეშე გაფიცვა დიდი ხნის წინ გაიმარჯვებდა. სიტყვა შტრაიკბრეხერი ქართულში გერმანულიდან შემოვიდა და პირდაპირი მნიშვნელობით გაფიცვის გამტეხს ნიშნავს. ტერმინი პირველად 1918 წლის ლექსიკონში ჩნდება და შემდეგი განმარტება ერთვის: „გაფიცვის დამრღვევი, ადგილის შემცილებელი. შტრეიკბრეხერობა – ნემ. გაფიცვის დარღვევა, ზოგიერთ მუშათა მიერ ღალატი, რომელნიც ან გაფიცვას ბოლომდე ვერ იცავენ, ან გაფიცულთა ადგილზე მუშაობას იწყებენ“.<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1680">[1]</a> შტრაიკბრეხერები ყველგან იყვნენ და იქნებიან სადაც გაფიცვაა, მათთან ბრძოლა ისეთივე ძველია როგორც გაფიცვის იდეა. მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოს და მეოცეს დასაწყისში საქართველოში პირველი გაფიცვები მოხდა. მაშინ, როგორც ახლა, კაპიტალისტები შტრაიკბრეხერობის წახალისებას და მშრომელთა დაპირისპირებას ცდილობდნენ. ის, რაც კარგად ნაცნობი იყო ჩვენი წინაპრებისათვის, შედარებით უცხო ხილია ახალი თაობისთვის. სიახლეა გაფიცვის ირგვლივ მიმდინარე დისკუსიები და დაპირისპირებებიც. ჩვენი განსაკუთრებით ჰუმანური ბუნებიდან გამომდინარე შეგვიძლია გამონაკლისი დავუშვათ და ვთქვათ, რომ ყველა შტრაიკბრეხერი ცუდი ადამიანი არ არის, თუმცა ყველა მათგანს ცუდი ადამიანები იყენებენ. ზოგი დამსაქმებლის ინსტრუმენტად გამოუცდელობისა და გაუნათლებლობის გამო იქცევა, ზოგს უბრალოდ შინაგანი ძალა არ ჰყოფნის მჩაგვრელთან დასაპირისპირებლად და კონფორმიზმის გზას ირჩევს. გაცილებით რადიკალური იყო ჯეკ ლონდონი, რომელიც შტრაიკბრეხერებს ასე აღწერდა: „როდესაც ღმერთმა ჩხრიალა გველის, გომბეშოს და ვამპირის შექმნა დაასრულა, მას ცოტაოდენი საშინელი სუბსტანცია დარჩა, რომლითაც შტრაიკბრეხერი გააკეთა”.<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1680">[2]</a>   ერთ დროს მივიწყებული სიტყვა გაფიცვა ნაცნობ სიტყვად იქცა თანამედროვე ქართველისთვის. სხვადასხვა დროს გაფიცვები ქვეყნის სხვადასხვა ქალაქში, სხვადასხვა სოციალური ჯგუფებისა და თაობების მონაწილეობით გაიმართა. ძარცვასა და გაღარიბებასთან ერთად, პოსტსაბჭოთა „შოკურმა თერაპიამ“ მშრომელთა კავშირების განადგურება და მოსახლეობის გათითოკაცებაც გამოიწვია. არის დამაიმედებელი ნიშნებიც – პოსტსაბჭოთა ქვეყნების დიდი ნაწილის ფონზე ქართული საზოგადოება განსაკუთრებულ ბრძოლისუნარიანობას იჩენს, მრავლდება იმ ადამიანების წრე, რომლებსაც გაფიცვის მნიშვნელობა აქვთ გააზრებული და ესმით, რომ არსებული სოციალური მდგომარეობის გამოსწორებისათვის ბრძოლაში მშრომელთა სოლიდარობას ალტერნატივა არ აქვს. საგაფიცვო ტალღას ერთი უტყუარი თვისება აქვს, ხალხი ორგანიზებას სწავლობს, ჩნდებიან ბრძოლისუნარიანი ადამიანები, ყოველი წინა გამოცდილება გზას უკვალავს შემდგომ მოქმედებებს. ექსპლუატატორებისათვის სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია, საქართველო დაბალი ხელფასებისა და მორჩილი მუშახელის ქვეყანად დარჩეს, ამისათვის კი შტრაიკბრეხერობა უნდა ნორმალიზდეს და წახალისდეს.   შტრაიკბრეხერული მენტალიტეტის კულტივირებაზე ფიქრისას „ნიკორაში“ დადებული ფიცი გამახსენდა.<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1680">[3]</a> სუპერმარკეტების ქსელებში შექმნილი სავალალო მდგომარეობა ბევრჯერ მოექცა საზოგადოების ყურადღების ცენტრში.<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1680">[4]</a> იმისათვის, რომ კონსულტანტებმა არაფერი გააპროტესტონ, მნიშვნელოვანია, თავი არა უბრალოდ დასაქმებულებად, არამედ „ნიკორას“ ოჯახის წევრებად იგრძნონ – ადამიანების მსგავსი ზღაპრებით დამუშავება განსაკუთრებით მომგებიანია იმ კომპანიებისათვის, სადაც შრომა მძიმეა, ხოლო ანაზღაურება დაბალი. საზოგადოებისათვის კარგად ნაცნობ ვიდეოში „ნიკორას“ ახალი თანამშრომლების მიღების ცერემონიაა აღბეჭდილი – ცერემონია სამხედრო ფიცის დადებას გავს, სადაც ზემდგომის წარმოთქმულ სიტყვებს რიგითები იმეორებენ. „გენერლის“ წინ ახალგაზრდა სტუდენტები ჩამწკრივებულან, მათი უმრავლესობა ღარიბი ოჯახებიდან არის, ეს მათი პირველი სამსახურია. სტუდენტებს ხელი ცაში აქვთ აღმართული და ფიცის ტექსტს შემართებით იმეორებენ – „ქვეყნის და ღმერთის წინაშე ვფიცავ, ერთგულად ვემსახურო ჩემს კომპანიას, ვიყო მეგობრული, გუნდური და თავდადებული, ღირსეულად ვატარო ნიკორელის ტიტული, და მუდამ მზად ვიყო ყოველი ახალი გამოწვევისთვის! ვფიცავ! ვფიცავ! ვფიცავ!“- ერთმა მეგობარმა სცენის საეჭვოდ ანტი-ქრისტიანული ელფერი შენიშნა, თითქოს „ნიკორელების“ ხელით მოსეს მიერ დიდი ხნის წინ დანგრეული ხბოს კერპის თავიდან აღმართვა ხდება – „როგორც კი მიუახლოვდა ბანაკს და დაინახა ხბო და როკვა, რისხვით აღენთო მოსე და ხელიდან გააგდო ფიქალები და მიამსხვრია მთის ძირას“. მენტალიტეტი, რომელსაც ქვედა ფენებიდან წამოსულ ახალგაზრდებს ქართული კომპანიები უნერგავენ დიდ პრობლემას ქმნის საზოგადოების განვითარების გზაზე – კრიტიკული აზროვნებისა და საყოველთაო კეთილდღეობაზე ფიქრის ნაცვლად, აქ მორჩილებას, თავის მდიდრებთან გაიგივებას და პლანტაციის ერთგულებას ასწავლიან.   ცხადია საკუთარ ფუნქციას ახალგაზრდებში მომძრავრებული ლიბერტარიანული იდეოლოგიაც ასრულებს, რომელსაც „გირჩი“ და კახა ბენდუქიძის პერიფერიაზე აღმოცენებული სხვა პარტიები ავრცელებენ. „არ უნდა და არ გაუზრდის!“, „რა ვალდებულია?“, „თუ არ მოგწონს წადი!“ – გეტყვიან ლიბერტარიანებელები. თუ დავაკვირდებით აღმოვაჩენთ, რომ ამ ადამიანებისათვის ზოგადად გაფიცვა და ხელფასების მატებისათვის კოლექტიური ბრძოლა არის მიუღებელი, ხელფასი მხოლოდ მაშინ უნდა გაიზარდოს, როდესაც ამას კომპანიის მოწყალე ბოსები გადაწყვეტენ. კომპანიასთან დაპირისპირებაში შესვლა სხვის სახლში მთვრალი დებოშის მოწყობასთან არის გათანაბრებული. კომპანია ხომ სხვისი საკუთრებაა, რა უფლება აქვთ დასაქმებულებს მისი მუშაობა შეაჩერონ და რამე მოითხოვონ, თითქოს ბუნების კანონები ირღვევა – წარმოვიდგინოთ, რომ გაქვს თონე და ამ თონეში დასაქმებულს უხდი 500 ლარს და ეს ადამიანი იფიცება და თონე აღარ მუშაობს… – „გირჩელებს“ გასაქანი, რომ მისცე შრომის კოდექსის გაუქმებასთან ერთად კონსტიტუციიდან გაფიცვის უფლებასაც ამოიღებდნენ.   ცხადია ამგვარ გარყვნილებას მარტო საქართველოში როდი პროპაგანდირებენ. იაფი მუშახელისათვის ამ მეთოდებით ტვინის რეცხვა თითქმის ყველგან ხდება, სადაც კაპიტალიზმი და სიღარიბეა. სამეცნიერო ლიტერატურიდან ერთი კურიოზული მაგალითი მახსენდება: ანთროპოლოგი ანა ცინგი ინდონეზიაში „ნაიკის“ სამკერვალოს ირგვლივ განვითარებულ მოვლენებს აღწერს<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1680">[5]</a> – ინდონეზიის სამკერვალოები განსაკუთრებით დაბალი ხელფასითა და მძიმე სამუშაო პირობებით გამოირჩევა, აქ დასაქმებულები დღეში რამდენიმე დოლარად კერავენ „ნაიკის“ უძვირფასეს პროდუქციას.<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1680">[6]</a> ანთროპოლოგის ინტერესი სამკერვალოს ირგვლივ აღმოცენებულმა სუბკულტურამ გამოიწვია. ინდონეზიაში ქალებს კერვას ბავშვობიდან ასწავლიან, რაც მათ უნიკალური სიმდიდრის წყაროდ აქცევს „ნაიკის“ მსგავსი კომპანიებისათვის. ქარხანაში მონური შრომა მძვინვარებს, ხოლო ქარხნის ირგვლივ მამაკაცების უმუშევრობა და კრიმინალური სუბკულტურა ყვავის. ცინგი ერთ-ერთი ასეთი სუბკულტურის ცხოვრებას აღწერს, მისი წევრები ახალგაზრდა კაცები არიან, რომელთა დედები „ნაიკის“ ქარხანაში მუშაობენ. „ნაიკის“ ლოგო მაღალი სოციალური სტატუსის სიმბოლოდ იქცევა რეგიონში, ბევრი მათგანი იქამდეც მიდის, რომ საკუთარი დედების მჩაგვრელი კომპანიის ლოგოს სხეულზე ისვირინგებს. ამგვარად, ეკონომიკურ ექსპლუატაციასთან ერთად, კომპანია მასში დასაქმებული მშრომელებისა და მეტიც, მათი ოჯახების იდენტობის ნაწილად იქცევა. ამგვარ ადგილებში გაფიცვა ბევრად რთულია, რადგან დასაქმებულებს „ნაიკთან“ დაპირისპირებას, მასთან თავის გაიგივება ურჩევნიათ. ინდონეზიელი ბიჭების და „ნაიკის“ ქარხნის ისტორია, სიბნელის უკიდურესი წერტილის აღქმაში გვეხმარება, იმის დანახვაში, თუ როგორ შეიძლება დამახინჯდეს გონება, რომელიც ადამიანს თავისუფლებისთვის მიეცა.   „ევოლუშენში“ მიმდინარე გაფიცვა აჩვენებს, რომ შტრაკბრეხერობას ამგვარ ტვინის რეცხვასთან ერთად შრომის ბაზარზე შექმნილი მძიმე მდგომარეობა აძლიერებს. პირველ რიგში, ეს ახალგაზრდებს შორის გავრცელებული უმუშევრობაა, ბოლო გამოკითხვების მიხედვით 14-დან 29 წლამდე ახალგაზრდების 58% უმუშევარია, ხოლო 31% არც მუშაობს არც სწავლობს.<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1680">[7]</a> დასაქმების შემთხვევაში სტუდენტები დაბალანაზღაურებად და მარტივად ჩანაცვლებად სამსახურებში ხვდებიან. შექმნილ მდგომარეობას „ევოლუშენის“ და „ნიკორას“ მსგავსი პარაზიტული კომპანიები იყენებენ, რომლებიც უმუშევრობით შეშინებული ახალგაზრდების მაქსიმალურ ექსპლუატაციას ეწევიან. შტრაიკბრეხერობა სწორედ ასეთ კომპანიებში ყვავის, სადაც ხელფასები დაბალია, უმუშევრობა მაღალი, ხოლო შრომა მექანიკური და ჩანაცვლებადი. ასეთ გარემოებებში დასაქმებული ადამიანების დიდი ნაწილი, სამუშაო პირობების კოლექტიურად გამოსწორების ნაცვლად, გადარჩენაზე ფიქრობს. სამსახურის დაკარგვის შიში, გამარჯვების რწმენის არარსებობასთან არის გადაზავებული, განსაკუთრებით დამუშავებულები ცდილობენ დამსაქმებელს საკუთარი ერთგულება აჩვენონ და გაფიცვის ლეგიტიმურობას კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებენ.   საქართველოში გაბატონებული უთანასწორობის დასამარცხებლად საგაფიცვო მოძრაობა არის საჭირო. ამ ბრძოლაში ერთმანეთს ორი ჯგუფი უპირისპირდება, ერთის გამარჯვება მეორეს დამარცხებას ნიშნავს და, პირიქით. პირველი მათგანი მსხვილი დამსაქმებლები არიან, გაბატონებული კლასი, რომლის პირდაპირ ინტერესებში დაბალი ხელფასების შენარჩუნება და ყოველი მომდევნო გაფიცვის დამარცხება არის. ისინი ორგანიზებულებულები არიან, მათ მხარესაც გროვდება გაფიცვასთან ბრძოლის გამოცდილება. მეორე მხარეს კი დასაქმებულები არიან, დაქვემდებარებული ფენა, ანუ მთელი ქვეყანა. ქართველი მუშახელის უდიდესი ნაწილი ათას ლარზე დაბალ ანაზღაურებას იღებს, მშრომელებს სამსახურის დაკარგვისა და შიმშილის ეშინიათ.[8] ამ უთანასწორო ბრძოლაში დამსაქმებლის მთავარი იარაღი შტრაიკბრეხერები არიან, მათი გამოყენებით გაბატონებულ ფენას შეუძლია, მასსა და დასაქმებულებს შორის მიმდინარე დაპირისპირება, დასაქმებულების შიდა დაპირისპირებად გადააქციოს და არსებული მონური სტატუს კვო შეინარჩუნოს. პირიქითაც შეიძლება, თუ შტრაიკბრეხერული მენტალიტეტი გადატყდება, დამსაქმებელი იარაღის გარეშე დარჩება, მას მოლაპარაკებების მაგიდასთან დაჯდომა და მშრომელთა სამუშაო პირობების გამოსწორება მოუწევს. იმისათვის, რომ საქართველოს მოსახლეობის შრომის პირობები გამოსწორდეს, დამსაქმებელს ეს იარაღი უნდა წავართვათ – უკომპრომისო ბრძოლა უნდა გამოვუცხადოთ შტრაიკბრეხერობის მონურ მენტალიტეტს, კომპანიების საკუთარი იდენტობის ნაწილად ქცევის სამარცხვინო პრაქტიკას და სხვა მავნე იდეოლოგიურ ჩვევებს, რომლებიც შრომის ბაზარზეა გავრცელებული. რაც შეიძლება ბევრმა ადამიანმა უნდა გაიაზროს, რომ საზოგადოება რომელსაც გაფიცვა არ შეუძლია მონური შრომისა და მუდმივი დამცირებისთვის არის განწირული. ასეთ საზოგადოებაში ვერც თავისუფლება იარსებებს და ვერც თანასწორობა, ამიტომ გაფიცვის ძალას ყველა ჩვენგანი უნდა პოულობდეს.   ჭიათურის გაფიცვაში მონაწილეობისას რამდენიმეჯერ ვეცადე ამეხსნა, თუ რატომ მიმართავენ ქართველი მშრომელები პროტესტის ისეთ ფორმებს, რომლებიც მათი ჯანმრთელობის დაზიანებას იწვევს. ასეთი ფორმებია: შიმშილობა, პირისა და თვალების ამოკერვაა. კითხვის მნიშვნელობას ისიც ამძაფრებს, რომ ჭიათურასა და „ევოლუშენში“ ჩვენ ვნახეთ, თუ რამდენად გულგრილია გაბატონებული ფენა ადამიანების ტკივილის მიმართ. გაფიცულებმა ეს ყველაზე კარგად იციან, ისინი შიმშილობას უფროსობის მოწყალების მისაღებად არ მიმართავენ, ამ ფსიქოპატებისგან რამენაირი შებრალების მიღება შეუძლებელია, ისინი უნდა დაამარცხო და აიძულო. მშრომელებს საკუთარი თავის დაზიანება იმიტომ უწევთ, რომ ჩასაფრებული შტრაიკბრეხერებით არიან გარშემორტყმულები, რომლებიც მიზეზს ეძებენ, რომ გაფიცულებს დაუპირისპირდნენ. შტრაიკბრეხერობა არა მხოლოდ გაფიცვისას მუშაობით აზიანებს მშრომელთა ინტერესებს, ის ქმნის ნორმატიულ ჩარჩოს, ითხოვს იდეალურ გაფიცვას, რომელიც გაფიცვის არსისაგან იქნება დაცლილი – თითქოს ერთ მშვენიერ დღეს კომპანიის უკლებლივ ყველა თანამშრომელი ერთად უნდა გამოვიდეს, ცოტა ხნით გაიფიცოს და კომპანიის დადებითი, ან უარყოფითი პასუხის მიღების შემდეგ დაიშალოს. ასეთი გაფიცვა კინოფილმ „ბარბის“ სამყაროში დადებულ „ნიკორას“ ფიცს უფრო ჰგავს. საერთოდაც ეს გაფიცვა არ არის, ეს გაუნათლებელ მასისთვის შექმნილი ილუზიაა. იდეალური მოდელი, რომელიც მიუღწეველი თამასის დაწესებით მოქმედების პარალიზებას იწვევს და გაბატონებულ ფენას აძლიერებს, რომელიც ხარხარებს, სანამ გაფიცულები თავს ზემოთ ახტომას და შტრაიკბრეხერების მიერ დაწესებული ყველა წესის გამოყენებით გაფიცვას ვერ ახერხებენ. თუ მათ ლოგიკას დავემორჩილებით გამოდის, რომ ქართველების უმრავლესობამ უსასრულოდ უნდა იმუშაოს მონურ პირობებში და პროტესტიც კი არ გამოთქვას. რეალობა კი ასეთია – გაფიცვას ყოველთვის მებრძოლი უმცირესობა იწყებს, მას ყოველთვის შტრაიკბრეხერები უპირისპირდებიან. აქ მთავარი არა რაოდენობა, არამედ სიმართლეა, რომლის მხარეს დგომასაც „საჯდომი“ ჭირდება. სწორი მოქმედებების შემთხვევაში უმრავლესობა სიმართლის მხარეს დგება. გაფიცვის მტრების ამოცანა მშრომელთა სრული დემორალიზაციაა, კონსტიტუციით გარანტირებული გაფიცვის უფლებისათვის აზრის სრულად დაკარგვა – თუ ფანჯარას ჩაამტვრევ დაგიჭერენ და მოძალადე გახდები, ისინი ვინც შტრაიკბრეხერობის ზღვარზე არიან თამამად გადავლენ კომპანიის მხარეს, რომელიც თავს მსხვერპლის პოზიციაში ჩაიყენებს, თუ პიკეტს მოაწყობ შტრაიკბრეხები გეტყვიან, რომ მათ უფლებებს არღვევ, თუ პირს ამოიკერავ დაგცინებენ და გეტყვიან, რომ უმცირესობაში ხარ, თუ იშიმშილებ გეტყვიან, რომ ეს შენი უფლებაა, მაგრამ არც ხელფასს მოგიმატებენ, არც შენს დამცირებას შეწყვეტენ და არც რწყილებს მოგაშორებენ. გაბატონებული იდეოლოგია ჩვენს ირგვლივ ქვიშაზე დახატული წრეა, რომელზე გადაბიჯებასაც გვიკრძალავენ, მასთან ბრძოლა ყველა შეგნებული ადამიანის ვალია, ეს წრე უნდა გაირღვეს და დარწმუნებული ვარ გაირღვევა კიდეც.     შენიშვნები 1. <a href="https://indigo.com.ge/articles/straikbrexeri">https://indigo.com.ge/articles/straikbrexeri</a> 2. <a href="https://shorturl.at/6z0KJ">https://shorturl.at/6z0KJ</a> 3. <a href="https://t.ly/-BCyK">https://t.ly/-BCyK</a> 4. <a href="http://y2u.be/ozEYPm9YZo8">http://y2u.be/ozEYPm9YZo8</a> 5. <a href="https://rb.gy/foxqjq">https://rb.gy/foxqjq</a> 6. <a href="http://y2u.be/M5uYCWVfuPQ">http://y2u.be/M5uYCWVfuPQ</a> 7. <a href="https://t.ly/y9uDT">https://t.ly/y9uDT</a> 8. <a href="https://shorturl.at/IZE6P">https://shorturl.at/IZE6P</a> <a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1680">მთავარი ფოტო:</a> კადრი 1971 წლის ფილმიდან <a href="https://letterboxd.com/film/the-working-class-goes-to-heaven/">La classe operaia va in paradiso,</a> რეჟისორი ელიო პეტრი.

მდინარიდან – ჰიდრორესურსად და ფინანსურ აქტივად ქცევამდე

ავტორი: ლელა რეხვიაშვილი

ვინ იღებს სარგებელს ან მოგებას ბუნების სავაჭრო საქონლად ქცევისაგან? ვინ უნდა აიტანოს ამ პროცესის შედეგები, როცა ბუნება არც თუ ისე მარტივად მოსათვინიერებელია და ეს დაუდევრობა კატასტროფით, ადამიანური მსხვერპლითა და საცხოვრებელი გარემოს განადგურებით სრულდება? ეს კითხვები 2021 წლის დასაწყისში ვარლამ გოლეთიანმა – იმ მოძრაობის ლიდერმა წამოჭრა, რომელიც რიონის ხეობას ნამოხვანის ჰიდროელექტროსადგურის (Namakhvani HPP) მშენებლობისგან იცავდა:   <blockquote>„როგორ ისარგებლა სახელმწიფომ ბოლო დროს აშენებული ჰესებისგან? ვინ აანაზღაურა შუახევი ჰესისა და დარიალი ჰესის აღდგენის ხარჯები დაზიანების შემდეგ? თუ ვამბობთ, რომ (ნამახვანჰესის) პროექტი ადგილობრივ მოსახლეობას სარგებელს მოუტანს, მაშინ რატომ არ გვაქვს საქართველოში ბოლო დროს აშენებული ჰესებით ადგილობრივი მოსახლეობის სარგებლობის მაგალითები?“</blockquote>   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1663" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-1-228x300.png" alt="" width="278" height="366" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-1-228x300.png 228w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-1.png 542w" sizes="(max-width: 278px) 100vw, 278px" /> გუმათი პროტესტის ახალ კერად იქცა. 14 აპრილს გზაზე რკინის კედელი აღიმართა და მოძრაობასთან დაკავშირებულ ყველა პირს ხეობაში შესვლა აეკრძალა. პარალელურად, საპოლიციო ძალები გამაგრდნენ რამდენიმე ლოკაციაზე ტვიშიდან – გუმათამდე, რათა სრულად ეკონტროლებინათ ტერიტორია. უკანონო აკრძალვითა და კედლით შეურაცხყოფილი აქტივისტები რამდენჯერმე ეცადნენ ბარიერების გადალახვას, მაგრამ უშედეგოდ.   რიონის ხეობის გადარჩენის მცდელობისას, მოძრაობა დაჟინებით ითხოვდა, რომ<a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1657"> [1]</a> ნაცვლად ჯებირებში მოქცევისა, მდინარეს დინება გაეგრძელებინა; <a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1657">[2]</a> არ დაშვებულიყო მდინარის ფინანსურ აქტივად გარდაქმნა ან გასხვისება; <a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1657">[3]</a> მდინარეზე ზრუნვისა და მისგან სარგებლის მიღების საკითხები ხეობაში მცხოვრებ მოსახლეობას გადაეწყვიტა. მოძრაობის ძირითად მოთხოვნებს იმიტომ ვახსენებ, რომ ისინი რადიკალურად საწინააღმდეგოა ტრანსნაციონალური ინვესტორების, დეველოპერებისა და ადგილობრივი პოლიტიკური ელიტების მიდგომისადმი მდინარეებისა და ბუნებრივი რესურსების მიმართ. მდინარე და გარემო მათ ესმით, როგორც: <a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1657">[1]</a> განვითარების სახელით ასათვისებელი „რესურსი“; <a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1657">[2]</a> ის, რასაც არ აქვს ღირებულება გარდაქმნამდე და ექსპლუატაციამდე, ამიტომ უნდა გაიყიდოს სიმბოლურ ფასად ან გასხვისდეს უფასოდ; <a href="https://www.mautskebeli.ge/all-articles/1657">[3]</a> ის, რაც სრულად უნდა ეკუთვნოდეს საერთაშორისო კაპიტალს მოგებად ქცევის შემდეგ – მაშინ, როდესაც ადგილობრივმა მოსახლეობამ ბუნებისა და სასიცოცხლო გარემოს გაჩანაგება უნდა აიტანოს.   სხვა ადგილების მსგავსად, საქართველოშიც, მდინარეები აღარ არის უბრალოდ მტკნარი წყლების ბუნებრივი ნაკადები. ჰიდროენერგიის მისაღებად მდინარეების გამოყენება ქვეყანაში ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში, 1920-იანი წლების ბოლოდან იწყება. მიმდინარე ისტორიულ მონაკვეთში, მდინარეები, როგორც ჰიდრორესურსები, სარფიან საინვესტიციო შესაძლებლობას წარმოადგენს. 2017 წლის მონაცემებით, უკვე აშენებული, მშენებარე, ან ინვესტიციისათვის პოტენციურად იდენტიფიცირებული ჰიდროელექტროსადგურების რაოდენობა 250-მდე აღწევს (მეფარიშვილი, 2018). 2019 წლისთვის, საქართველოს მთავრობას უკვე გაფორმებული ჰქონდა 190-მდე ურთიერთგაგების მემორანდუმი კერძო კომპანიებთან, სხვადასხვა ზომის ჰესის ასაშენებლად (ჭიპაშვილი, 2021). თუ ამ მასშტაბით დაგეგმილი პროექტების მცირე ნაწილი მაინც განხორციელდა, საქართველოში გაგვიჭირდება ისეთი ხეობის პოვნა, სადაც მდინარე თავისუფლად იდინებს.   საქართველოს მთავრობები 2000-იანი წლების შუა პერიოდიდან მუშაობენ სტრატეგიაზე, რომელსაც დღეს ვიცნობთ, როგორც „ჰიდრორესურსების მაქსიმალური ათვისების“ პოლიტიკას. ევროკავშირი მხარს უჭერს მსგავს პოლიტიკას არა მხოლოდ საქართველოში, არამედ „ბუნებრივი რესურსებით ღარიბ“ სამხრეთ-აღმოსავლეთ და აღმოსავლეთ პერიფერიებშიც. ევროპული განვითარების ბანკები, როგორებიცაა EBRD და EIB, აქტიურად უჭერენ მხარს ბალკანეთსა და კავკასიაში ჰიდროენერგეტიკული რესურსების ათვისებას, რომელიც „მწვანე ენერგიაზე გადასვლის“ ხედვაშია მოქცეული (Barry & Gambino, 2021). იგივე ინსტიტუტები აფინანსებდნენ საქართველოს უმსხვილეს და სადავო ჰიდროენერგეტიკულ პროექტებსაც (მაგ. ნენსკრას, ხუდონისა და შუახევის ჰიდროელექტროსადგურებს). ევროკავშირმა და მისმა ენერგეტიკულმა გაერთიანებამ გადამწყვეტი როლი შეასრულეს ენერგეტიკის სექტორში მთელი რიგი მარეგულირებელი და საკანონმდებლო ცვლილებების განხორციელების პროცესში, მათ შორის, ენერგეტიკული ბაზრის ლიბერალიზაციის რეფორმისა და 2021-2030 წლების ენერგეტიკისა და კლიმატის გეგმის ჩამოყალიბებაში. თუმცა, ამავდროულად, საქართველოს მთიან რეგიონებში გაიზარდა წინააღმდეგობის შემთხვევები როგორც კონკრეტული ჰიდროენერგეტიკული პროექტებისადმი, ისე, ზოგადად, ამ პოლიტიკის დანერგვის მიმართ. ზემოხსენებული მოძრაობა „რიონის ხეობის გადარჩენისთვის“ ამ ბრძოლების უახლესი და ერთ-ერთი მძლავრი გამოვლინებაა, რომელსაც წინ ხანგრძლივი მობილიზაციის მაგალითები უძღოდა მთელი ქვეყნის მასშტაბით. ზოგიერთმა მათგანმა მოახერხა კიდეც კონკრეტული, მცირე თუ მსხვილი ჰიდროელექტროსადგურის პროექტის შეჩერება.   2021 წლის გაზაფხულზე, ამ ტიპის წინააღმდეგობამ, მართალია მცირე ხნით, თუმცა მაინც მოახერხა საქართველოს მთავრობისა და ჰიდრორესურსების ათვისების მხარდამჭერი საერთაშორისო აქტორების იძულება, შეეჩერებინათ არა მხოლოდ კონკრეტული ჰესების პროექტები, არამედ, ზოგადად, შეეცვალათ ენერგოპოლიტიკისადმი მიდგომაც – ყოველ შემთხვევაში, მაშინ, ეს ასე ჩანდა. მთავრობამ გარკვეულწილად აღიარა საკუთარი კომპეტენციის ლიმიტები მსხვილი ჰესების განხორციელების პროცესში. მან აღგვითქვა, რომ მსხვილი და სტრატეგიული ჰიდროენერგო პროექტები არ უნდა იყოს მხოლოდ უცხოური კერძო კომპანიების საკუთრებასა და მართვაში. მთავრობა დაგვპირდა, ასევე, სახელმწიფოს მეტ ჩართულობას მსხვილი ჰიდროელექტროსადგურების დაფინანსებაში, განვითარებასა და მართვაში. აღსანიშნავია, რომ საქართველოს ჰესების პროექტების მთავარმა დამფინანსებლებმა, ევროპის საინვესტიციო ბანკმა (EIB) და ევროპის რეკონსტრუქციისა და განვითარების ბანკმაც (EBRD) შეცვალეს მათი აქტიური მხარდაჭერის პოლიტიკა ჰესების პროექტებისადმი, რომელიც „მწვანე ენერგიაზე გადასვლის“ ხედვას ეფუძნებოდა (Barry & Gambino, 2021). EBRD-ისა და EIB-ის საქართველოს შესახებ მომზადებულ საერთო ანგარიშში, ჰიდროენერგეტიკას ნაკლები მნიშვნელობა მიენიჭა იმ განახლებადი ენერგიების განვითარების სასარგებლოდ, როგორიცაა ქარისა და მზის ენერგია (EIB & EBRD, 2021). ვაზილ ჰუდაკმა – ევროპის საინვესტიციო ბანკის (EIB) ყოფილმა ვიცე-პრეზიდენტმა და საქართველოს პრემიერ-მინისტრის მრჩეველმა უცხოური ინვესტიციების საკითხებში – განაცხადა, რომ საქართველოში დიდი ჰიდროელექტროსადგურების ეპოქა დასრულდა (თაქთაქიშვილი, 2021).   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1664" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-6-300x236.png" alt="" width="383" height="302" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-6-300x236.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-6-600x471.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-6.png 628w" sizes="(max-width: 383px) 100vw, 383px" /> გუმათში რამდენჯერმე მობილიზდა წყლის ჭავლის მანქანა და სპეც. დანიშნულების რაზმი. აქტივისტები ელოდნენ დარბევას და გუმათიდან განდევნას, მაგრამ მკაცრად მშვიდობიანი პროტესტის ფორმებისა და ძალოვანებთან მუდმივი დიალოგის, ზოგჯერ კი მუდარის გამო, პროცესები სხვანაირად წარიმართა. მიუხედავად ამისა, ერთხელ პოლიციამ ძალის გამოყენებით მაინც დაშალა მშვიდობიანი აქცია ჰესის მშენებელ კომპანია „ენკას” ოფისთან.   თუმცა, ენერგეტიკული კრიზისისა და რუსეთიდან იმპორტირებული ენერგიის დივერსიფიკაციის შესაძლებლობების სასოწარკვეთილი ძიების ფონზე, ევროკავშირმა არა მხოლოდ განაახლა, არამედ საფუძვლიანად გააძლიერა საქართველოში ჰიდრორესურსების ათვისების მხარდაჭერა. 2022 წლის მიწურულს, ევროკომისიამ აზერბაიჯანსა და ევროკავშირს შორის, საქართველოს გავლით, წყალქვეშა ელექტროკაბელის დაფინანსება დაამტკიცა. კომისიის პრეზიდენტის თქმით, პროექტი დაეხმარება ევროკავშირსა და საქართველოს, შექმნან „სუფთა, ხელმისაწვდომი და უსაფრთხო ენერგიის წყაროებზე დაფუძნებული საერთო მომავალი“ (ევროკომისია, 2022). ელექტროენერგიის გადამცემ პროექტში მოაზრებული 2.3 მილიარდი ევროს ინვესტიცია რომ გამართლებული იყოს, საქართველომ მეტი ელექტროენერგია უნდა აწარმოოს, რომელიც, შემდეგ, ამ კაბელით გადაიცემა. ვინაიდან ქვეყანა ამჟამად ელექტროენერგიის წმინდა იმპორტიორია, საექსპორტო ელექტროენერგიას მისი წარმოების სიმძლავრეების არსებითი ზრდა დასჭირდება – სხვადასხვა, დიდი და მცირე ჰესის მშენებლობა. შესაბამისად, ქართულმა პოლიტიკურმა ელიტამ ახალი ელექტროგადამცემი კაბელი „საუკუნის პროექტად“ გამოაცხადა და ამასთან, ენერგეტიკის სექტორში 3 მილიარდ დოლარზე მეტი ღირებულების, ახალი ინვესტიციების მოზიდვისა და ადგილობრივი წინააღმდეგობების გამო წარსულში შეჩერებული დიდი ჰიდროენერგეტიკული პროექტების განახლების პირობაც დადო.   აქედან გამომდინარე, გარდაუვალი თუ არა, სავარაუდოა, რომ მომავალ წლებში კვლავ ვიხილოთ დაპირისპირება მდინარეების, ხეობების და ზოგადად, საარსებო გარემოს საკითხებზე. იმის გასაგებად, თუ რა საფრთხეებს მოიტანს სადავო ჰესების პროექტები მომავალში, გადამწყვეტია გასული ათწლეულების განმავლობაში განხორციელებულ ჰესებთან დაკავშირებული სადავო საკითხების შესწავლა და საქართველოს ყოფილი თუ მოქმედი მთავრობების; ასევე, პროცესში ჩართული საერთაშორისო აქტორების მიდგომის გამომჟღავნება. ცხადია, ამ დიდი ამოცანის მიღწევა შეუძლებელია წინამდებარე, მოკლე წერილის ფარგლებში. ჩემი მიზანია თვალსაჩინო გავხადო გლობალური განვითარების კონტექსტი, რომლიდანაც ამოიზრდება მოქმედი და სამომავლო „ჰიდრორესურსების მაქსიმალური ათვისების“ პოლიტიკა საქართველოში. მიმაჩნია, რომ ეს ამოცანა გახსნის შესაძლებლობას, გამოვიტანოთ გაკვეთილი დიდი ინფრასტრუქტურული პროექტებისა და გლობალური განვითარების ჰეგემონიური მიდგომების გარშემო დაგროვილი ცოდნიდან. ამასთან, ვფიქრობ, რომ საქართველოს ბრძოლის კონტექსტუალიზაცია კითხვებს გააჩენს ქვეყანაში არსებული სადავო ენერგოპოლიტიკის გაბატონებული ინტერპრეტაციებისადმიც: ერთი მხრივ, ეს გულისხმობს კორუმპირებული ხელისუფლების პრობლემას, მეორე მხრივ კი კომპრომისული ბალანსის აქტს „ქვეყნის ელექტროენერგიის საჭიროებასა და გარემოს თუ სოციალურ უკუეფექტებს შორის“ (German, 2021, გვ. 12). ამგვარი მიდგომა ახდენს პრობლემის ლოკალიზებას და, ამავდროულად, წარმოშობს ენერგეტიკული თუ ეკონომიკური საჭიროებების თავიდან განსაზღვრის, რებალანსირების შესაძლებლობას სოციალურ/გარემოსდაცვით უკუეფექტებთან მი- მართებით. მოცემულ ტექსტში ვეცდები გაჩვენოთ, რომ გლობალური განვითარების დღევანდელი კონტექსტი შეუძლებელს ხდის, მსგავსმა აქტებმა მსხვილი ინფრასტრუქტურული პროექტები მომგებიანად აქციოს იმ საზოგადოებებისთვის, რომლებიც მათი ზემოქმედების ქვეშ ექცევიან, რადგან შეუძლებელია, ასე მარტივად შეიცვალოს ის, რასაც მსხვილი ინფრასტრუქტურული პროექტებისგან გლობალური ფინანსური კაპიტალი და ტრანსნაციონალური ფინანსური ინსტიტუტები ელიან – შეუძლებელია, მათი მოთხოვნები შესაბამისობაში მოვიდეს სოციალური თუ გარემოსდაცვითი სამართლიანობის მოთხოვნებთან.   ფინანსური მოპოვება და ბუნების გაიაფება, როგორც თანამედროვე კაპიტალიზმის ნორმა   ნამახვანჰესისადმი წინააღმდეგობა უკვე არა მხოლოდ რამდენიმე წელიწადს, არამედ ათწლეულებსაც ითვლის, რადგან პროექტის ძველი, სხვადასხვა ვერსიის წინააღმდეგ პროტესტი ჯერ კიდევ გვიან საბჭოთა პერიოდიდან იწყება. როდესაც 2021 წლის იანვარ-თებერვალში მთავრობასა და სამშენებლო კომპანია „ენკა რინიუებლზს“ შორის გაფორმებული, გასაიდუმლოებული ხელშეკრულება გასაჯაროვდა და გამოაშკარავდა ინფორმაცია მიწის გასხვისების შესახებ, კარვებში საპასუხო, უწყვეტი პროტესტი წელიწადზე მეტ ხანს გაგრძელდა. ამ დროს, ყველა ჩვენგანი ჩაერთო ამ წინააღმდეგობაში და ეროვნული თუ საერთაშორისო აუდიტორიის მასშტაბით გავიაზრეთ დადებული ხელშეკრულების არსი. არაერთმა ჩვენგანმა ამ შეთანხმებაში მოგების პრივატიზაცია და რისკების სოციალიზაცია ამოიკითხა, რეალურად კი ხელშეკრულების შინაარსი ამ დასკვნებზე ბევრად უარესი გამოდგა. შეთანხმების თანახმად, რიონის ხეობის 50 კილომეტრის სიგრძის მონაკვეთზე არსებულ მიწებს, რომელთა უმეტესობაც სახელმწიფო საკუთრებაში იყო, მთავრობა 99 წლით – სიმბოლურ ფასად ან, პრაქტიკულად, უფასოდ გადასცემდა კერძო კომპანიას. ის თმობდა, ასევე, მდინარე რიონის აუზსა და კალაპოტს, დამატებით კი კომპანიას ჰპირდებოდა, რომ საჭიროების შემთხვევაში, მიმდებარე მდინარეების კალაპოტებსაც გადასცემდა. სახელმწიფო კერძო კომპანიას ნებისმიერ შესაძლო რისკს უზღვევდა – აძლევდა გარანტიას, რომ საკუთარ თავზე აიღებდა პოლიტიკურ და ეკოლოგიურ რისკებს და 15 წლის განმავლობაში, ელექტროენერგიას დადგენილ ტარიფად (აშშ დოლარში) შეისყიდდა, მაშინაც კი, თუ კომპანია დაგეგმილი რაოდენობის ელექტროენერგიას ვერ აწარმოებდა. ბუნებრივი რესურსების ამ მასშტაბით გაღებისა და ფისკალური რისკების მიუხედავად, სახელმწიფო არ ხდებოდა ჰიდროელექტროსადგურის მეწილე, ისევე როგორც მას არ რჩებოდა არცერთი სხვა მექანიზმი სადგურის მიერ გამომუშავებული ელექტროენერგიის წარმოების განაწილებისა და მოხმარების რეგულირებისთვის. ვიხსენებ, თუ როგორ ვუხსნიდი ამ სიტუაციას მეგობრებს, ოჯახსა და კოლეგებს; როგორ გამუდმებით მესმოდა ერთი და იგივე კითხვა: „რატომ აკეთებენ ამას? რა სარგებელს იღებენ ამგვარი პროექტიდან?“. მართლაც, რთული სათქმელია, თუ რატომ უნდა მოაწეროს ვინმემ, საღი გონებით, ხელი ასეთ შეთანხმებას. საქართველოს ყოფილმა პრემიერმინისტრმა, გიორგი გახარიამ, ამ მოვლენებიდან რამდენიმე თვის შემდეგ განაცხადა, რომ ნამახვანჰესის შეთანხმება არ იყო ყველაზე ცუდი – როგორც ჩანს, წარსულში მთავრობას გაცილებით უარესი ხელშეკრულებები ჰქონდა დადებული მსხვილი ჰიდროელექტროსადგურის პროექტებთან დაკავშირებით. გახარიას განცხადების დასტური ნენსკრას ჰიდროელექტროსადგურის საქმეა. ნენსკრას პროექტი, ნამახვანჰესის მსგავსად, ინვესტორის ინტერესებს იცავდა ადგილობრივი ბუნებისა და მოსახლეობის საარსებო წყაროებისა თუ სახელმწიფოს ფისკალური სტაბილურობისადმი საფრთხეების შექმნის ხარჯზე (კოჩლაძე, 2021).   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1659" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-2-229x300.png" alt="" width="295" height="386" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-2-229x300.png 229w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-2.png 585w" sizes="(max-width: 295px) 100vw, 295px" /> მოძრაობის მიერ დაორგანიზებული შეკრებები უპრეცედენტობით გამოირჩეოდა. აქციებისთვის ძირითადი ლოკაცია ქუთაისი და გუმათი იყო, სადაც გვერდიგვერდ მშვიდობიანად იდგნენ ერთმანეთისგან რადიკალურად გასხვავებული ადამიანები. მიუხედავად პოლარიზებისა და იდეოლოგიური ნიშნით მუდმივი ომისა, ნამოხვანჰესის წინააღმდეგ მიმართული აქციები იყო სივრცე, სადაც ადამიანები, როგორც ბანერზე წერია, „სიყვარულით, სიმართლით, სიკეთით” ერთად ცდილობდნენ გამარჯვებას.   მთავარი სათქმელი, რის გადმოცემასაც ამ ტექსტით ვცდილობ, შემდეგია: მსგავსი შეთანხმებები, რომლებიც პარადოქსულად, აღმაშფოთებლად და ირაციონალურად გვეჩვენება, სინამდვილეში მართლაც ასეთია. დიახ, გეოგრაფიული და ისტორიული თვალსაზრისით, ისინი არ წარმოადგენს ნორმიდან გადახრას ან დევიაციას; არამედ, ეს ნორმაა არა მხოლოდ ქართულ კონტექსტში, არამედ მთლიანად გლობალური აღმოსავლეთისა და სამხრეთის პერიფერიულ სახელმწიფოებში. მსგავსი შემთხვევები გვაჩვენებს, თუ როგორ მუშაობდა კაპიტალიზმი, როგორც მსოფლიო ეკონომიკური სისტემა, არა მხოლოდ ბოლო რამდენიმე წლის, არამედ ბოლო ხუთი საუკუნის განმავლობაში. საქართველოს მთიან რეგიონებში მდებარე ხეობების მსგავს ადგილებს, ისტორიულად, ცენტრალური მნიშვნელობა აქვს კაპიტალიზმისა და მისი საზღვრების გაფართოებისთვის ჯერ კიდევ მე-15 საუკუნიდან. ამ პერიოდიდან, ადამიანური შრომა და ბუნებრივი გარემო უფასურდება, როგორც საწვავი კაპიტალის დაგროვებისთვის.   <blockquote>„კაპიტალიზმს არა მხოლოდ გააჩნია საზღვრები; არამედ ის მხოლოდ ამ საზღვრების მეშვეობით ცოცხლობს, ფართოვდება ერთი ადგილიდან – მეორისკენ, გარდაქმნის სოციო-ეკოლოგიურ ურთიერთობებს, აწარმოებს უფრო და უფრო მეტ საქონელსა და მომსახურებას, რაც გაცვლის მზარდი ფორმების მეშვეობით ცირკულირებს. თუმცა, უფრო მნიშვნელოვანია, რომ ეს საზღვრები ძალაუფლების განხორციელების არეალებია, და არა მხოლოდ – ეკონომიკური ძალაუფლების. სახელმწიფოები და იმპერიები იყენებენ ძალადობას საზღვრების გავლით, კულტურასა და ცოდნას – ბუნების დაბალ ფასად მობილიზებისთვის. სწორედ გაიაფებაა ის, რაც თანამედროვე ისტორიაში საზღვრებს ცენტრალურ როლს ანიჭებს და შესაძლებელს ხდის კაპიტალიზმის ექსპანსიური ბაზრების არსებობას“ (Patel & Moore, 2020). </blockquote>   კაპიტალიზმი ბუნებას, ფულს, შრომას, ზრუნვას, საკვებს, ენერგიასა და სიცოცხლეს საუკუნეების განმავლობაში აიაფებდა, რამაც 21-ე საუკუნის დასაწყისში გარემოს შეუქცევადი ზიანი და კლიმატის კატასტროფა გამოიწვია (Patel & Moore, 2020). პრინციპში, კაპიტალიზმის მთელი ეს დესტრუქციული ისტორია პარადოქსულად, აღმაშფოთებლად და არაგონივრულად ჟღერს (და არის კიდეც). თუმცა, ის სისტემური და განმეორებადია; მისი თითოეული გამოვლინება კი უნდა განიხილებოდეს არა როგორც გამონაკლისი, არამედ როგორც იმ გაცილებით ფართო, ურთიერთდაკავშირებული ბრძოლის ნაწილი, რაც სიცოცხლის ქსელს იცავს. გარდა ამისა, საჭიროა გავიაზროთ, რომ კაპიტალიზმი კონკრეტულ ფორმებს იძენს კონკრეტულ დროსა და ადგილებში. არსებობს მოსაზრება, რომ მიმდინარე ისტორიულ მომენტში – პირველ რიგში, 2008 წლის ფინანსური კრიზისის შემდეგ, გლობალური განვითარების ახალი რეჟიმი ჩნდება, რომელიც ორიენტირებულია ფართომასშტაბიან ტრანსნაციონალურ ინფრასტრუქტურებზე, როგორც კაპიტალისტური დაგროვების მექანიზმზე (Schindler, 2019; Schindler & Kanai, 2021). გასაკვირი არ არის, რომ ისეთ პერიფერიულ ქვეყანაში, როგორიც საქართველოა, მზარდია ფართომასშტაბიანი ინფრასტრუქტურული პროექტებისადმი წინააღმდეგობა, რადგან მსოფლიო მასშტაბით, განსაკუთრებით კი გლობალურ აღმოსავლეთსა და სამხრეთში, ფინანსური კაპიტალის სამიზნე სწორედ ამგვარი პროექტებია.   განვითარებისადმი ამ ახალ მიდგომას ზოგჯერ „ინფრასტრუქტურაზე ორიენტირებულ განვითარებას“ უწოდებენ (Schindler & Kanai, 2021), ზოგჯერ კი „უოლ სტრიტის კონსენსუსს“ (Gabor, 2021). ამ ახალ რეჟიმს ახასიათებს ინვესტიციები მსხვილ პროექტებში, უზარმაზარი ინფრასტრუქტურული სქემების შემუშავება, დაგეგმვა და განხორციელება, როგორიცაა, მაგალითად, ჩინეთის „სარტყლისა და გზის ინიციატივა“ (BRI). იმის გასაგებად, თუ რა არის მასში ახალი, ამგვარი ინფრასტრუქტურული განვითარება (პოსტ) ვაშინგტონის კონსენსუსს უნდა შევადაროთ – მიდგომას, რომელიც იქამდე, 1990-იანი წლებიდან იყო დომინანტური საერთაშორისო განვითარების პეიზაჟში.   პირველ რიგში უნდა ითქვას, რომ (პოსტ)ვაშინგტონის კონსენსუსი განვითარების შედარებით არასივრცითი პარადიგმაა, რომელიც უფრო მეტად „ინსტიტუტების სწორ დანერგვაზე“ იყო ფოკუსირებული (კოლოდკო, 1999). ის გვპირდებოდა, რომ ბაზრის გამაძლიერებელი ინსტიტუტები მოიტანდა ზრდას, კეთილდღეობასა და განვითარებას. (პოსტ)ვაშინგტონის კონსენსუსმა იმასაც მიაღწია, რომ მთელი მსოფლიოს მასშტაბით, სხვადასხვა სახელმწიფოებმა და რეგიონებმა საზღვრები გახსნეს კაპიტალის თავისუფალი გადაადგილებისთვის: თავიანთი ბაზრები – საქონლის თავისუფალი მოძრაობისთვის, ბუნება და ინდუსტრიები კი გასხვისებისთვის. ამის საპირისპიროდ, ინფრასტრუქტურაზე ორიენტირებული განვითარება განიხილება, როგორც სივრცითი გეგმარების დაბრუნება. ის გვპირდება, რომ ეკონომიკურ ზრდას „ტერიტორიის სწორად მოწყობა“ მოიტანს. მეორე მხრივ, აუცილებელია აღინიშნოს, რომ აშშ-ს ჰეგემონიის დროს, (პოსტ)ვაშინგტონის კონსენსუსს სათავეში დიდი დასავლური სახელმწიფოები და საერთაშორისო ფინანსური ინსტიტუტები ჩაუდგნენ. სოციალისტური ბლოკის დაშლამ ეს პროცესი კიდევ უფრო გააძლიერა. ინფრასტრუქტურაზე ორიენტირებული განვითარების გაძლიერება, როგორც ამბობენ, ჰეგემონიური ძალების, აშშ-ს და ჩინეთის მეტოქეობის კონტექსტში უნდა განვიხილოთ. მიუხედავად იმისა, რომ ეს ორი ძალა კონკურენციას უწევს ერთმანეთს, ყველა სხვა მხრიდან უკვე არსებობს გარკვეული კონსენსუსი ტრანსნაციონალურ ინფრასტრუქტურულ პროექტებზე დაფუძნებული დაგროვების უპირატესობაზე. მესამე და ყველაზე მნიშვნელოვანი ალბათ ისაა, რომ თუ (პოსტ) ვაშინგტონის კონსენსუსის ჩარჩოში დაგროვება ჩამორთმევის გზით ხდება (ჰარვი, 2004), ინფრასტრუქტურაზე ორიენტირებული განვითარება ან უოლ სტრიტის კონსენსუსი რისკების შემცირებით გზით მუშაობს (Gabor, 2021). მე მჯერა, რომ ეს მესამე ასპექტი, საქართველოშიც და სხვაგანაც, ყველაზე აქტუალურია – სოციალური და გარემოსდაცვითი ბრძოლების ჭრილში. ამიტომ, ვეცდები ეს პროცესი, რამდენადაც შემიძლია, გასაგები ტერმინებით ავხსნა. როგორც უკვე აღვნიშნეთ, კაპიტალიზმის მთავარი გამოწვევა ახალი საზღვრების იდენტიფიცირება, იაფ შრომასა და ბუნებაზე წვდომა და ჭარბი კაპიტალის პროდუქტიული ინვესტირებაა. (პოსტ)ვაშინგტონის კონსენსუსის ფარგლებში, 1970-იანი და განსაკუთრებით, 1990-იანი წლებიდან, კაპიტალმა მოახერხა, მოეძებნა ამ ტიპის საინვესტიციო შესაძლებლობები იქამდე არსებული მობილობის ხელისშემშლელი ბარიერების მოშლით სხვადასხვა სივრცესა თუ სექტორში. (პოსტ)ვაშინგტონის კონსენსუსისთვის დამახასიათებელი, ჩამორთმევის გზით დაგროვების ერთ-ერთი მთავარი გამოვლინება პრივატიზაციის პროცესისთვის საჭირო სახელმწიფო ან საზოგადოებრივ საკუთრებაში არსებული რესურსებისა და ინფრასტრუქტურების მოძიება იყო. ამ კუთხით, საბჭოთა კავშირისა და სხვა სოციალისტური რეჟიმების ჩამოშლა ხელსაყრელი შესაძლებლობა აღმოჩნდა (პოსტ)ვაშინგტონის კონსენსუსისთვის, რათა აღმოსავლეთში საკუთარი წესებით შესულიყო და დაგროვება ჩამორთმევის გზით განეხორციელებინა. კაპიტალი დაიძრა აღმოსავლეთისა და სამხრეთის მიმართულებით და მეტიც, დასავლეთისა და ჩრდილოეთის საზოგადოებებისკენაც კი. დაიწყო საჯარო ინფრასტრუქტურის ან, უფრო ზოგადად, ცხოვრების სხვადასხვა სფეროს პრივატიზაცია. გახშირდა მიწის მიტაცებისა და სხვა, მსგავსი ტიპის პრაქტიკები; საზოგადოებრივი წყალმომარაგება და სატრანსპორტო სისტემები, საბინაო ფონდები თუ სხვა ინფრასტრუქტურები მოგების მაძიებელ საწარმოებად გარდაიქმნა. საზოგადოებრივი კეთილდღეობის კერძო საკუთრებად, შემდეგ კი კერძო მოგებად გარდაქმნა, საარსებო საშუალებების განადგურებასა და საზოგადოებებისათვის აუცილებელ რესურსებსა თუ სერვისებზე ხელმისაწვდომობის გაუქმებასთან ერთად, სწორედ ის პროცესია, რასაც ჩამორთმევას ვუწოდებთ.   ინფრასტრუქტურაზე ორიენტირებული განვითარების (უოლ სტრიტის კონსენსუსის) პირობებში, პრივატიზაცია ფინანსური კაპიტალის ინვესტირებისთვის არასაკმარისი წინაპირობაა. გასხვისება ბუნებრივი რესურსების ან საჯარო ინფრასტრუქტურების პრივატიზებისა და მოგებისთვის გამოყენების შესაძლებლობას გვაძლევს, თუმცა, ის არ იძლევა მოგების გარანტიას. სინამდვილეში, მსოფლიოს მრავალ ქვეყანაში კერძო კომპანიებს ყოფილი საჯარო ინფრასტრუქტურებიდან სარგებლის მიღება მუდმივად უჭირდათ – მაშინაც კი, როცა მათ ამ სარგებლის მიღება მოახერხეს, რისკი ისევ მათსა და მათ უკან არსებული ფინანსური კაპიტალის მხარეს იყო. მეორე მხრივ, ყველა ბიზნესი მომგებიანი არ არის და ყველა ინვესტიცია ყოველთვის ვერ მოგვცემს მაღალი მოგების გარანტიას. განვითარება რისკების შემცირებით – რაც ამ ახალ პარადიგმას ახასიათებს, ინვესტორებისა და საწარმოებისთვის ბაზარზე არსებული რისკების აღმოფხვრას გულისხმობს.   პრივატიზაციის წინა ტალღების წყალობით, გაიაფდა ბუნებაც – განვითარების მიმდინარე პარადიგმის ფარგლებში, გაიაფების ახალი ფორმები წარმოიშვა. (ადგილობრივ) ხელისუფლებებს, ახლა უკვე არა მხოლოდ მათი რესურსების დაბალ ფასად დათმობა, არამედ განვითარების პროექტებში მონაწილეობაც ევალებათ, ეგრეთწოდებული კერძო-საჯარო პარტნიორობის გავლით (Hildyard, 2016). ამგვარი პარტნიორობის ფარგლებში, ბუნებისა და ინფრასტრუქტურის გაიაფება განიხილება, როგორც ინვესტიციაში სახელმწიფოს როლი. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო ამ პროექტებში დებს ბუნებას და ხშირად, კაპიტალს, აქტივები და მოგება კერძო საკუთრებასა და მართვაში რჩება. სახელმწიფოს მხრიდან ნებისმიერ შესაძლო რისკზე პასუხისმგებლობის აღება და მოგების გარანტირება გარიგების ნაწილი და ინვესტირებისთვის აუცილებელი პირობაა. ამ თვალსაზრისით, განვითარების ახალ კონტექსტში არა მხოლოდ საზოგადოებრივი ან ადგილობრივი საკუთრება გამოიყენება მოგების მისაღებად, ხდება არა მხოლოდ გარემოს დაბინძურების სოციალიზაცია ან მძიმე შრომითი ექსპლუატაცია, არამედ, ასევე, ეს პროცესი უზრუნველყოფს მოგებასა და შემოსავალს პერიფერიული სახელმწიფოების ბუნების გაძვირებითა და მათი ფისკალური შესაძლებლობების მობილიზების ხარჯზე. ჩვენ ინვესტორებს მოგების ამოღებისა და კრედიტორებს გასტუმრების შესაძლებლობას კი არ ვთავაზობთ, არამედ მათ ამ მოგებისა და ანაზღაურების გარანტიას ვაძლევთ ნებისმიერი მასშტაბის სოციალური და გარემოსდაცვითი ზიანის ფასად.   რა იქნება შემდეგ მდინარეებისა და დანარჩენი ბუნებისთვის ბრძოლაში?   კონკრეტულად ამ ისტორიულ მონაკვეთში, რომელშიც ბუნებრივი რესურსების მოპოვება და ექსპლუატაცია მიბმულია ფინანსურ მოპოვებასთან დეველოპმენტალისტური, მსხვილი ინფრასტრუქტურული პროექტების სახელით (Hildyard, 2016), ნებისმიერი ბრძოლა, რომელიც სიცოცხლის ქსელს იცავს, ამ ექსპლუატაციისა და მოპოვების გლობალურ და სისტემურ ხასიათს უნდა დაუპირისპირდეს. გასაკვირი არ არის, მაგრამ აღმაშფოთებელია, როდესაც ადგილობრივი მთავრობები მონურ და კოლონიალურ გარიგებებს დებენ ტრანსნაციონალურ დეველოპერულ კომპანიებთან და მსხვილ ფინანსურ ინსტიტუტებთან, რომლებიც ინფრასტრუქტურულ პროექტებს აფინანსებენ. უნდა გვახსოვდეს, რომ ყოფილი სოციალისტური აღმოსავლეთი და გლობალური სამხრეთი სავსეა ამ ტიპის ბრძოლებით ბუნებრივი რესურსებისთვის სხვადასხვა მსხვილი ინფრასტრუქტურული პროექტის წინააღმდეგ. საქართველოს მსგავსად, სამხრეთ-აღმოსავლეთ ევროპაში, ბოსნია-ჰერცეგოვინიდან – სერბეთამდე და რუმინეთამდე, მძვინვარებს ბრძოლა წყლის რესურსების ექსპლუატაციისა და ათვისების პოლიტიკის წინააღმდეგ, რომელიც „მწვანე გადასვლის“ სახელითაა ცნობილი და რომელსაც ევროკავშირი აქტიურად უჭერს მხარს. მსოფლიოს სხვადასხვა რეგიონში ადგილობრივი მოსახლეობები ვერ ხედავენ საჭიროებას, დათმონ საკუთარი სასიცოცხლო სივრცეები განვითარების იმ პროექტებისთვის, რომლებსაც „მწვანე განვითარების“ სახელით სარგებელი მხოლოდ გლობალური ფინანსური კაპიტალისთვის მოაქვთ, ძალაუფლების კარგად ნაცნობი თუ ახლად აღმოცენებული ცენტრებისთვის, იქნება ეს ძველი დასავლური ჰეგემონური აქტორები თუ იმგვარი სწრაფად აღმავალი ეკონომიკა, როგორიც ჩინეთია. როგორც არგენტინაში, ბოლივიასა და ჩილეში აცხადებენ წყლისა და ლითიუმისთვის ბრძოლისას: <blockquote>„იმ საზოგადოებებს, რომლებიც თაობების განმავლობაში უწყვეტად სახლობდნენ თავიანთ ეკოსისტემებში და ტერიტორიებზე, ვერ დაარწმუნებთ, რომ კლიმატის ცვლილებაზე პასუხი ანდების მთებში მლაშე ვაკეების ეკოსისტემების განადგურებაა. კლიმატის ცვლილება არ გამოუწვევია აქ მოსახლეთა საქმიანობას, შესაბამისად, პრობლემის გადაწყვეტას რომ მათი ცხოვრების სტილი, ტრადიციები, კულტურა, სულიერება, ადათ-წესები და სოციალური ურთიერთობები შეეწიროს, ერთი სიტყვით, შეეწიროს მათი არსებობა, უსამართლობა იქნება. ჩვენ სხვა გამოსავალი უნდა ვეძებოთ [კლიმატის კრიზისიდან], რომელიც არ გულისხმობს სიცოცხლის მდგრადი ფორმების მსხვერპლშეწირვას“ (Liu, 2021). </blockquote>   ბრძოლა რიონის ხეობის დასაცავად წინააღმდეგობის ერთ-ერთი მძლავრი გამოვლინებაა, რომელიც ამჟღავნებს გლობალური განვითარების რეჟიმის მეთოდებს და არღვევს ყალბ ბინარულობას, ერთი მხრივ, სახელმწიფოს ენერგეტიკულ თუ ეკონომიკურ საჭიროებებსა და მეორე მხრივ, ადგილობრივი მოსახლეობის სოციო-ეკოლოგიურ საზრუნავს შორის. ის გვაჩვენებს, რომ ამ საკითხს არ აქვს ორი მხარე, რომ არ არსებობს ეკოლოგიური ზიანის საპირწონე არავითარი ეკონომიკური არგუმენტი და შესაბამისად, არ არსებობს მარტივი დამაბალანსებელი მოქმედება ურთიერთდაპირისპირებულ ინტერესებს შორის, რამაც, შესაძლოა, მისაღებად აქციოს ისეთი ფუნდამენტურად უსამართლო და მოხვეჭაზე ორიენტირებული პროექტები, როგორიცაა „ნამახვანჰესი“.   პერიფერიული სახელმწიფოების ეკონომიკები სარგებელს ასეთი ინფრასტრუქტურული პროექტებისგან არ იღებენ, თუმცა, ამ პატარა ქვეყნებს ევალებათ ბუნებრივი რესურსებისა და ფისკალური შესაძლებლობების მობილიზება გლობალური ფინანსური კაპიტალის ინტერესების სასარგებლოდ. თანამედროვე, შეუქცევადი კლიმატური კატასტროფის კონტექსტში, საცხოვრებელი გარემოს დასაცავად წარმართულ თითოეულ ბრძოლას ლოკალური, რეგიონული, ეროვნული და მართლაც პლანეტარული მნიშვნელობა აქვს. ერი-სახელმწიფოების ყველაზე მნიშვნელოვან აქტორებად აღქმა ბუნების გაიაფებისა და ექსპლუატაციის პოლიტიკაზე ფიქრისას, არა მხოლოდ იმ გლობალური ძალების დანახვისგან გვაშორებს, რომლებიც ამგვარი, ექსტრაქტივისტული ინფრასტრუქტურული პროექტების სულისჩამდგმელნი არიან, არამედ, ასევე, ბუნდოვანს ხდის ტრანსლოკალური სოლიდარობის შესაძლებლობებს სიცოცხლის ქსელის დაცვისათვის ბრძოლაში.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1660" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-3-300x235.png" alt="" width="343" height="269" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-3-300x235.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-3-600x471.png 600w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-3.png 623w" sizes="(max-width: 343px) 100vw, 343px" /> განსხვავებული არ იყო თბილისში ჩატარებული ფართომასშტაბიანი დემონსტრაციაც, სადაც მიუხედავად პროვოკაციების მცდელობებისა, მკაცრად განსაზღვრული წესების წყალობით მოძრაობამ შეძლო 23 მაისიდან 26 მაისამდე საკუთარ სივრცეში მშვიდობის შენარჩუნება. საგულისხმოა, რომ რეგიონში დაწყებულ საპროტესტო ტალღას დედაქალაქი საკმაოდ გულგრილად შეხვდა. ადვილად შეიმჩნეოდა გადაკეტილი გზების გამო უკმაყოფილება და უნდობლობა, რასაც ქალაქის მაცხოვრებლები პერიფერიიდან ჩამოსულ ადამიანებს უცხადებდნენ.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1661" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-4-229x300.png" alt="" width="296" height="388" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-4-229x300.png 229w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-4.png 551w" sizes="(max-width: 296px) 100vw, 296px" /> თბილისში დიდი ხნით დარჩენას აზრი აღარ ჰქონდა, რადგან ხეობაში უკანონო მშენებლობა გრძელდებოდა. პროცესის დროებით შეჩერება მხოლოდ სამშენებლო მოედნებზე მოულოდნელი გამოჩენით ხერხდებოდა. ამ დროს ყველა მუშა, რომელთა სრული უმრავლესობა თურქეთის მოქალაქე იყო, აქტივისტებსა და მათთან კომუნიკაციას გაურბოდა. კიდევ ერთი ბერკეტი, რომელიც მოძრაობამ მშენებლობის შესაჩერებლად გამოიყენა, ხეობაში შემავალი გზების ჩაკეტვა იყო, რის მერეც, კერძო კომპანიამ, რამდენიმე მცდელობის შემდეგ, შეწყვიტა საქმიანობა.   <img loading="lazy" decoding="async" class="alignnone wp-image-1662" src="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-5-300x208.png" alt="" width="343" height="238" srcset="https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-5-300x208.png 300w, https://mautskebeli.wpenginepowered.com/wp-content/uploads/2024/08/unnamed-5.png 526w" sizes="(max-width: 343px) 100vw, 343px" /> 2021 წლის 28 ივნისისთვის ხეობაში მშნებლობა უკვე გაჩერებული იყო. „ენკამ” დაიწყო აბარგება და არბიტრაჟისთვის მზადება, თუმცა მათი უკანონო საქმიანობის კვალი ტერიტორიას დღემდე ემჩნევა. უმოწყალოდ გაჩეხილი ტყეები და დაფლეთილი ფერდობები, რომლებიც კიდევ უფრო მეწყერსაშიში გახდა, აქტივისტების საზეიმო განწყობას აუფერულებდა.       შენიშვნები   1 მოძრაობა „რიონის ხეობის გადარჩენისთვის“, რომელიც განსაკუთრებით აქტიური 2020-2022 წლებში იყო, ჰიდროელექტროსადგურის პროექტის წინააღმდეგ მოძრაობის ყველაზე მასშტაბური მაგალითია საქართველოში. მოძრაობამ წინააღმდეგობა გაუწია საქართველოს მთიანი რეგიონების, რაჭა-ლეჩხუმისა და იმერეთის დასავლეთ ნაწილში დაგეგმილი ორკაშხლიანი პროექტის, „ნამახვანჰესის“ მშენებლობას. ჯამში 433 მგვტ სიმძლავრის პროექტს თურქული კომპანია „ენკა რინიუებლზი“ აშენებდა. 2022 წლის დასაწყისში, წინააღმდეგობის ფონზე, კომპანიამ პროექტი შეაჩერა. 2 „შუახევი ჰესი“ მთიან აჭარაში მდებარე 178 მგვტ სიმძლავრის ჰიდროელექტროსადგურია. მშენებლობა 2017 წლისთვის დასრულდა, თუმცა, ექსპლუატაციაში შესვლიდან მალევე, დერივაციული გვირაბები მნიშვნელოვნად დაზიანდა. სადგურმა მუშაობა 2020 წლისთვის განაახლა და მისი შეკეთების ხარჯებმა დაახლოებით 200 მილიონი ევრო შეადგინა. არსებობს ეჭვი, რომ ზარალის ანაზღაურება სახელმწიფოს მოუწია. ამასთან, ქართულმა სახელმწიფომ არავითარი კომპენსაცია არ გასცა ადგილობრივი მოსახლეობისთვის, ვისი საარსებო გარემოც პროექტმა მძიმედ დააზიანა. პროექტის განხორციელების შედეგად, რამდენიმე სოფელმა დაკარგა სასმელ წყალზე წვდომა და ვეღარ აგრძელებს სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობას. რეგიონში გააქტიურებულია, ასევე, სეისმური პროცესები. „შუახევი ჰესის“ მიმდებარე სოფლებში პროტესტი დღემდე გრძელდება (ლორთქიფანიძე, 2019). დარიალის ხეობაში 108 მგვტ სიმძლავრის ჰიდროელექტროსადგურის მშენებლობა 2011 წელს დაიწყო. 2014 წელს, ჰესი წყალდიდობამ და მეწყერმა დააზიანა, რასაც შვიდი ადამიანის სიცოცხლე ემსხვერპლა. საბოლოოდ, სადგური 2017 წელს შევიდა ექსპლუატაციაში, თუმცა, იმავე წელს, EBRD-ის დაკვეთით ჩატარებულმა კვლევამ ცხადჰყო, რომ თავის დროზე, პროექტის მშენებლობა საჭირო კვლევებისა და ნებართვების გარეშე დაიწყო. შედეგად, ჰესის მშენებლობის დამფინანსებელი EBRD თავისივე სოციალური და გარემოსდაცვითი სტანდარტების დარღვევაზე აღმოჩნდა პასუხისმგებელი (mtisambebi.ge, 2017). 3 წყარო: http://bit.ly/2WVE5xU     გამოყენებული ლიტერატურა   Barry, A., & Gambino, E. (2021). Unsustainable transition? Hydropower and the post-Covid recovery in Georgia. OpenDemocracy.https://www.opendemocracy.net/en/odr/unsustainable-transition-hydropower-and-post-covid-recovery-georgia/ Chipashvili, D. (2021, September 20). How much water should stay in the river? (რამდენი წყალი უნდა დარჩეს მდინარეში?). Green Alternative. https://greenalt.org/blogs/ramdeni-wyali-unda-darches-mdinareshi/     European Commission. (2022, December 17). Statement by President von der Leyen at the signing ceremony of the Memorandum of Understanding for the development of the Black Sea Energy submarine cable [Https://neighbour- hood-enlargement.ec.europa.eu/]. European Neighbourhood Policy and Enlargement Negotiations. https://neighbour- hood-enlargement.ec.europa.eu/news/statement-president-von-der-leyen-signing-ceremony-memorandum-understand- ing-development-black-sea-2022-12-17_en     Gabor, D. (2021). The Wall Street Consensus. Development and Change, 52(3), 429–459. https://doi.org/10.1111/dech.12645 Harvey, D. (2004). The “New” Imperialism: Accumulation by Dispossession. Socialist Register, 40. https://socialistregister.com/ index.php/srv/article/view/5811     Hildyard, N. (2016). Licensed larceny: Infrastructure, financial extraction and the Global South (pp. xiii, 124 Seiten : ; Diagramme, Karten.). University Press.     Kanai, J. M., & Schindler, S. (2022). Infrastructure-led development and the peri-urban question: Furthering crossover compari- sons. Urban Studies, 59(8), 1597–1617. https://doi.org/10.1177/00420980211064158     Kochladze, M. (2021, September 17). The never ending saga of the Nenskra HPP. Bankwatch. https://bankwatch.org/blog/the- never-ending-saga-of-the-nenskra-hpp     Kolodko, G. W. (1999). Transition to a market economy and sustained growth. Implications for the post-Washington consensus. Communist and Post-Communist Studies, 32(3), 233–261. https://doi.org/10.1016/S0967-067X(99)00011-2     Liu, S. (2021, July 20). ‘Green’ Extractivism and the Limits of Energy Transitions: Lithium, Sacrifice, and Maldevelopment in the Americas. Georgetown Journal of International Affairs. https://gjia.georgetown.edu/2021/07/20/green-extractiv- ism-and-the-limits-of-energy-transitions-lithium-sacrifice-and-maldevelopment-in-the-americas/     Lortkiphanidze, E. (2019, April 25). Why doesn’t Shuakhevi HPP work after two years of its completion? რატომ არ მუშაობს 2 წლის წინ დასრულებული „შუახევიჰესი“ დღემდე? Radio Tavisupleba. https://www.radiotavisupleba.ge/a/შუახევიჰესი—რა- შედეგი-აქვს-ამ-ეტაპზე-საქართველოს/29903670.html     Mepharishvili, M. (2018, April 20). A map of planned hydropower plants in Georgia საქართველოში დაგეგმილი ჰესების რუკა. NETGAZETI.ge. https://netgazeti.ge/news/269621/     Mtisambebi.ge. (2017). EBRD board confirms that Dariali HPP was built with severe EBRD–ის დირექტორთა საბჭომ დაადასტურა, რომ დარიალი ჰესი დარღვევებით აშენდა. https://mtisambebi.ge/news/ecology/item/466-ebrd%E2%80%93is-direqtor- ta-sabchom-daadastura,-rom-dariali-besi-dargvevebit-ashenda?fb_comment_id=1119870034783469_1120927594677713     Patel, R., & Moore, J. W. (2020). A history of the world in seven cheap things: A guide to capitalism, nature, and the future of the planet. Verso Books.     Rekhviashvili, L. (2021, March 15). A Louder Periphery: Guardians of the Rioni Valley against the “Namakhvani Hydroelectric Power Plant (HPP).” Lefteast. https://lefteast.org/a-louder-periphery-guardians-of-the-rioni-valley-against-the-namakhvani- hydroelectric-power-plant-hpp/     Rekhviashvili, L. (2022). Struggle for Rioni Valley in between civil and political society terrains: Contested infrastructures and development politics. Heinrich Boell Foundation South Caucasus Regional Office. https://ge.boell.org/sites/default/ files/2022-12/rioni_valley_struggle.pdf     Schindler, S., & Kanai, J. M. (2021). Getting the territory right: Infrastructure-led development and the re-emergence of spatial planning strategies. Regional Studies, 55(1), 40–51. https://doi.org/10.1080/00343404.2019.1661984     Taktakishvili, N. (2021, October 28). Hudak Might Not Know, Even Small HPPs Were Protested In Georgia—Energy Expert. Busi- ness Media Georgia. https://bm.ge/en/article/safosto-da-saamanato-sferos-shemosavali-96-mln-laramde-gaizarda/94161   იხილეთ პუბლიკაციის ბმული: <a style="color: #a281c1; text-decoration: underline;" href="https://drive.google.com/file/d/1CHJPvg8gV9tU-kMlrR7jPrl-RNx-h9in/view">იანვარი, თებერვალი, მარტი</a>

რა უნდა ჩინეთს (საქართველოში)?

ავტორი: გიორგი ქართველიშვილი

1   მსოფლიო ჩინეთის გარშემო, და ჩინეთი მსოფლიოს ცენტრში – უძველესი ჩინური კონცეფცია და წარმოდგენაა სამყაროზე, ანუ „ცისქვეშეთზე“ (tiānxià). ზოგიერთი თანამედროვე ჩინელი ავტორი ამ ტრადიციის გაცოცხლებას და, მის მიხედვით, ახალი ჩინური საერთაშორისო ურთიერთობების თეორიის შექმნასაც კი შეეცადა (Yan, 2011). მარტივად რომ ავხსნათ, ამ კოსმოლოგიის მიხედვით, ჩინეთი სამყაროს ცენტრია, ხოლო თავად მის ცენტრში ზის „ზეციური მანდატის“ (tiānmìng) მქონე სუვერენი – ჩინეთის იმპერატორი. ჩინეთის ჩინური სახელწოდებაც (zhōngguó) სიტყვა–სიტყვით „ცენტრალურ სახელმწიფოს“ ან „ცენტრალურ ქვეყანას“ ნიშნავს. ამას გამოსახავს მისი აღმნიშვნელი ორი ჩინური იეროგლიფიც: 中 – ცენტრი, და 国 – ქვეყანა (王 – სუვერენია, რომელიც გარშემორტყმულია სახელმწიფოს საზღვრით). ხოლო ამ საზღვრების მიღმა არის არაცივილიზებული სამყარო, „ბარბაროსული სახელმწიფოები” (yí) – ზოგი მტრული, ზოგი მეგობარი, ზოგიც ვასალი, ისტორიული მოცემულობის მიხედვით. თუმცა, ნებისმიერ შემთხვევაში, ცივილიზაცია უდრის ჩინეთს, და ცივილიზაცია მოდის ჩინეთიდან. რაც შეეხება „ბარბაროსულ სახელმწიფოებს,“ ამ ხედვის თანახმად, კაპიტალიზმის გაჩენისას, ამ ‘ბარბაროსების’ ერთი ნაწილი – დასავლური იმპერიები, ჩინეთის კოლონიზებას და დაჩოქებას ახერხებენ. ოპიუმის ომების შედეგად ჩინეთის ისტორიაში დგება „შეურაცხყოფის საუკუნე“. სწორედ ამ ასწლიანი პერიოდის დასასრულს იბადება ჩინური მოდერნულობა, ინგრევა ტრადიციული იმპერია, ყალიბდება ჯერ ჩინეთის რესპუბლიკა, და საბოლოოდ, 1949 წლის 1 ოქტომბერს მაო ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკის დაარსებას აცხადებს. ჩინეთის მე-20 საუკუნე რევოლუციური გარდაქმნებით დახუნძლული პერიოდია. საბოლოოდ, 1978 წლიდან დაწყებული ტრანსფორმაციის შედეგად იბადება ახალი, გლობალურ ეკონომიკაში აქტიურად ჩაბმული კაპიტალისტური ჩინეთი, ან თუ ჩინურ ოფიციალურ ტერმინებს ვისესხებთ – „სოციალიზმი ჩინური მახასიათებლებით”.   2015 წელს, როდესაც თანამედროვე ჩინეთის პოლიტიკის შესწავლა დავიწყე, „ჩინეთის აღზევების” პროცესზე, რომელსაც ახლა მსოფლიოს უამრავ წერტილში ვაკვირდებით, უკვე მსჯელობდნენ მედიაშიც, აკადემიაშიც და პოლიტიკურ წრეებშიც. იმ პერიოდისთვის ნათელი ხდებოდა, რომ ჩინეთი, 30-წლიანი სწრაფი მოდერნიზაციისა და ეკონომიკური ზრდის შედეგად, გლობალური გავლენების მქონე ე.წ. ზესახელმწიფოდ ყალიბდებოდა. ჩინეთი უკვე მსოფლიოში სიდიდით მეორე ეკონომიკა იყო, რომელიც მთლიანი შიდა პროდუქტით რამდენჯერმე უსწრებდა სხვა ტრადიციულ ეკონომიკურ გიგანტებს (გერმანიას, იაპონიას, ბრიტანეთს, საფრანგეთს და ა.შ.). თუმცა, ის იმავე პერიოდში ეჩეხება ერთგვარ გარდამტეხ მომენტს. ჩინეთის ეკონომიკა ახლაც ამ გარდამავალ ფაზას გადის, როდესაც ის იძულებულია განვითარების გასაგრძელებლად და კრიზისების თავიდან ასაცილებლად ხარისხობრივად გარდაიქმნას. განვითარების ის მოდელი, ის ბალანსი, რომელმაც ჩინური ეკონომიკური სასწაული განაპირობა, ისე აღარ მუშაობს, როგორც მუშაობდა 1980-იანი წლებიდან 2000-იანების ჩათვლით. ეს გამოწვევა მოითხოვს როგორც ეკონომიკური პოლიტიკის გადაწყობას ქვეყნის საზღვრების შიგნით, ასევე გაფართოებას საზღვრებს გარეთ. ამასთან, კაპიტალის გაფართოება გულისხმობს „მსოფლიოს მოწყობას“, ან „მორგებას“ საკუთარი ეკონომიკური და პოლიტიკური ინტერესების შესაბამისად.   ამ გადაწყობისა და გაფართოების ისტორიაში ერთი მნიშვნელოვანი თარიღია 2013 წლის სექტემბერი, როდესაც ყაზახეთში ვიზიტისას, ჩინეთის კომუნისტური პარტიის გენერალური მდივანი და ქვეყნის პრეზიდენტი სი ძინპინი პირველად აჟღერებს ჩინეთის ყველაზე ამბიციურ, მასშტაბურ და გრძელვადიან სტრატეგიას, რომელიც ახლა უკვე „სარტყლისა და გზის ინიციატივის“ (თავდაპირველად „ერთი სარტყელი, ერთი გზა“) სახელითაა ცნობილი. მოკლედ რომ მოვხაზოთ, ეს ინიციატივა თანამედროვე ჩინეთის ინფრასტრუქტურული და ეკონომიკური განვითარების ჰოლისტური და გლობალური მასშტაბის სტრატეგიაა. თავად ოფიციალურ სახელწოდებაში, „სარტყელი“ გულისხმობს „აბრეშუმის გზის ეკონომიკურ სარტყელს“, ხოლო „გზა“ – „აბრეშუმის საზღვაო მარშრუტს“. ბუნებრივია, ჩინეთის ამ საგარეო სტრატეგიას მეტნაკლებად კონკრეტული გეოგრაფიაც აქვს. კონცეპტის ორივე შემადგენლის ერთობლიობა აღნიშნავს ინფრასტრუქტურულ დერეფნებსა და ეკონომიკურ სარტყლებს, რომლებიც ევროპის, აზიის, აფრიკისა და ოკეანიის მრავალ ქვეყანასა და რეგიონს სწვდება. სტრატეგია მიზნად ისახავს ეკონომიკური და სავაჭრო–სატრანსპორტო დერეფნების მასშტაბური ქსელის შექმნას და, რაც მთავარია, მათ ჩაბმას ჩინეთის ეკონომიკაში. სტრატეგიის უკან ჩინეთის უზარმაზარი სავალუტო რეზერვები, საინვესტიციო ბანკები და გიგანტური სახელმწიფო კონგლომერატები დგანან. ამ სახელმწიფო კომპანიებს დიდი გამოცდილება დაუგროვდათ მთელ რიგ სფეროებში (მაგ. მსხვილი სატრანსპორტო uuდა ენერგო ინფრასტრუქტურის მშენებლობა) და მათ ზურგს „პარტია–სახელმწიფო“ უმაგრებს. დღეს „სარტყლისა და გზის” ინიციატივაში ოფიციალურად 100-ზე მეტი ქვეყანა მონაწილეობს. გარდა კონკრეტულად ამ ინიციატივის ფარგლებში დაგეგმილი ინფრასტრუქტურული პროექტებისა, ჩინური კომპანიები აქტიურად ერთვებიან ბუნებრივი რესურსების მოპოვებაში და სამთომოპოვებით სექტორებშიც – ძირითადად, გლობალური სამხრეთის ქვეყნებში.   სტატისტიკა გვიჩვენებს, რომ ჩინეთი დღეს მსოფლიო მასშტაბის მსხვილი კრედიტორია: 21-ე საუკუნეში, ჩინეთმა 150 ქვეყანაში 20,000-ზე მეტი პროექტი შეასრულა ან ასრულებს, და დაახლოებით 1.3 ტრილიონი აშშ დოლარის ინვესტიცია გააკეთა. აქედან 1 ტრილიონი საგარეო სესხია (Parks et. al., 2023). რასაც ჩინეთი აკეთებს, ეს ერთდროულად წმინდად ეკონომიკური სტრატეგიაცაა და პოლიტიკურიც. ჩინეთს, როგორც „მსოფლიოს ფაბრიკას“, მსოფლიოსთან სავაჭროდ ვრცელი სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურა სჭირდება. ამას გარდა, მის წარმოებას ესაჭიროება დიდი რაოდენობით ბუნებრივი რესურსები (ენერგორესურსები, რკინა, სპილენძი, ალუმინი, იშვიათი მეტალები). გარდა ეკონომიკური თანამშრომლობისა, ჩინეთს, როგორც გლობალური გავლენის მქონე ზესახელმწიფოს, სჭირდება მეგობარი ქვეყნების ფართო ქსელიც, რომლებიც მას მხარს დაუჭერენ გაეროში თუ სხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებში. ეს კი ჩინეთს ძალიან სჭირდება.   ამჟამად, ამ სამი პუნქტიდან, საქართველოსთან მიმართებით ჩინეთის მინიმუმ ორი ინტერესი იკვეთება: შუა დერეფნის სატრანსპორტო მარშრუტის განვითარება და მასთან დაკავშირებული ინფრასტრუქტურული პროექტები (ანაკლიის ღრმაწყლოვანი პორტი, ბაქო–თბილისი–ყარსის რკინიგზა); პოლიტიკური და დიპლომატიური კავშირები (რაც, თავის მხრივ, ეკონომიკურ თანამშრომლობასთან თანაკვეთაშია).   2   თუ 2010-იან წლებში, ჩინეთის გავლენა სამხრეთ კავკასიაში და საქართველოში ჯერ კიდევ მინიმალური იყო და ამაზე ცოტა თუ ლაპარაკობდა, ბოლო 2-3 წლის განმავლობაში ეს პროცესი განსაკუთრებით დაჩქარდა. ეს მოულოდნელი არც ყოფილა. საქართველო იმ სავაჭრო–სატრანსპორტო ქსელის ერთ–ერთ მნიშვნელოვან დერეფანში მოხვდა, რომელიც ევროპა–ჩინეთის დამაკავშირებელ ყველაზე მოკლე სახმელეთო გზას გულისხმობს. ამ გზას „შუა დერეფნის“ სახელით ვიცნობთ. თავის მხრივ, ევროპა და ჩინეთი უმნიშვნელოვანესი სავაჭრო და ეკონომიკური პარტნიორები არიან. <a href="https://policy.trade.ec.europa.eu/eu-trade-relationships-country-and-region/countries-and-regions/china_en">2022 წელს</a>, ჯამში ორმხრივმა სავაჭრო გაცვლამ, საქონლისა და მომსახურების ჩათვლით, 900 მილიარდ ევროს გადააჭარბა, საქართველო კი დოვლათის დაგროვების ამ ორი უზარმაზარი ცენტრის შუაში მდებარეობს.   აქ კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი დეტალია. ბოლოდროინდელმა გეოპოლიტიკურმა ძვრებმა, განსაკუთრებით – რუსეთის შეჭრამ უკრაინაში, ჩინეთ–ევროპის დამაკავშირებელი ალტერნატიული დერეფნის მნიშვნელობა ერთიორად გაზარდა. ტრადიციულად, ევროპა–ჩინეთის სახმელეთო ვაჭრობის 80% რუსეთისა და ბელარუსის გავლით ხდებოდა. ამ გზის დივერსიფიკაცია და ალტერნატიული არხის შექმნა ორივე მხარის ინტერესებშია, რასაც არც <a href="https://hhla.de/en/magazine/middle-corridor-silkroad">ევროპა</a> მალავს და არც <a href="https://english.news.cn/20231018/7bfc16ac51d443c6a7a00ce25c972104/c.html">ჩინეთი.</a> გარდა ამისა, ჩინეთისთვის განვითარებად ქვეყნებთან ეკონომიკური თანამშრომლობა ხშირად პოლიტიკურ და დიპლომატიურ მჭიდრო დაახლოვებასაც გულისხმობს (რაც შემდგომში, მაგ. ჩინეთისათვის სასარგებლო, ან მინიმუმ, ნეიტრალური პოზიციით გამოიხატება სხვადასხვა საერთაშორისო ორგანიზაციებში). ჩინეთმა კარგად იცის, რომ აშშ–ის (რბილად რომ ვთქვათ, უკვე მისდამი არც თუ ისე მეგობრულად განწყობილის) ჰეგემონიაში ცდილობს კუთვნილი ადგილის პოვნას და მეტიც, მის გარდაქმნასაც კი. ყურადსაღებია, რომ უკრაინის ომის შემდეგ ევროპა–რუსეთის ‘განწყვილებისა’ და რუსეთის ეკონომიკის ჩინეთზე დამოკიდებულების ზრდა ბოლო წლებში პირდაპირპროპორციულად აისახა ჩინეთის გავლენის ზრდაზე პოსტ–საბჭოთა სივრცეში. ეს პირველად, და ყველაზე მეტად, შუა აზიამ იგრძნო, ახლა კი იგივე ნიშნები გვაქვს სამხრეთ კავკასიაში. ამას ადასტურებს როგორც 2023 წელს გაფორმებული სტრატეგიული პარტნიორობის ხელშეკრულება საქართველოსა და ჩინეთს შორის, ასევე ჩინური კაპიტალის გააქტიურება ჩვენს რეგიონში და საქართველოში.   2024 წლის გაზაფხულზე <a href="https://www.interpressnews.ge/ka/article/801434-levan-davitashvilis-gancxadebit-anakliis-portis-proektis-gamarjvebulad-chinuri-konsorciumi-gamocxaddeba/">გასაჯაროვდა</a>, რომ ანაკლიის პორტს ჩინური სახელმწიფო კონსორციუმი China Communications Construction Company (CCCC) ააშენებს და პორტის 49%-იანი წილიც მისი იქნება. ანაკლიის ღრმაწყლოვანი პორტი შუა დერეფნის უმნიშვნელოვანესი რგოლი უნდა გახდეს – მან ცენტრალური აზიიდან წამოსული ტვირთი უნდა გაატაროს. ასევე, სულ ახლახან, ჭოუ ციენმა, ჩინეთის ელჩმა საქართველოში, გამოაცხადა, რომ ქუთაისში ჩინური საავტომობილო ბაზრობის გახსნა იგეგმება. ზოგადად, ჩინური სახელმწიფო კომპანიები საქართველოში ბოლო წლებში აქტიურად არიან წარმოდგენილები სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურის სექტორში. ჩინეთის გზების და ხიდების კორპორაცია (China Road and Bridge Corporation), რომელიც CCCC-ის შვილობილი კომპანიაა, რიკოთის საუღელტეხილო გზას და უბისა–შორაპანის მონაკვეთს უკვე ასრულებს. ასევე, ჩინეთის რკინიგზის სამშენებლო კორპორაციის (China Railway Construction Corporation) შვილობილმა კომპანიამ შეასრულა რამდენიმე საგზაო პროექტი, მათ შორის, ქობულეთი–გრიგოლეთის შემოვლითი გზის მონაკვეთი. 2024 წლის აპრილში ვნახეთ კობახიძის სიტყვით გამოსვლა ქვეშეთი–კობის მონაკვეთზე კიდევ ერთი ჩინური სახელმწიფო კომპანიის (China Railway Tunnel Group) მიერ გაყვანილი გვირაბის გახსნისას. მოკლედ რომ შევაჯამოთ, ტენდენცია მზარდია. მომავალში, საქართველოს ტერიტორიაზე უფრო მეტ ჩინურ ინვესტიციას უნდა ველოდოთ ინფრასტრუქტურულ პროექტებში, და არა მხოლოდ. არაა გამორიცხული ჩინური კომპანიები ბუნებრივი რესურსებით და სამთომოპოვებითი სექტორითაც დაინტერესდნენ.   3   ბოლო პერიოდში განსაკუთრებით დავინტერესდი ჩინური კაპიტალის თავისებურებით. რითია ის განსაკუთრებული ან, პირიქით, ტიპობრივი?   პირველი, ამ კაპიტალს თან არ ახლავს არც სამხედრო დომინაცია და არც იდეოლოგიური ბაგაჟი. ყოველ შემთხვევაში, ასე იყო დღემდე. თუ ბოლო 30-40 წლის განმავლობაში, აშშ სამხედრო და ამასთან, იდეოლოგიური ჰეგემონის როლს ასრულებს, ამ თვალსაზრისით, ჩინეთი წმინდად ეკონომიკური ჰეგემონია (თუმცა, ცხადია, არა პოსტ–იდეოლოგიური, ‘იდეოლოგიის’ კრიტიკული და საზრიანი გაგებით), რომელსაც შეუძლია ითანამშრომლოს ყველასთან. ჩინურ კაპიტალს არასდროს მოსდევს უკან დემოკრატიზაციის, ადამიანის უფლებების დაცვის ან სტრუქტურული გადაწყობის მოთხოვნები.   ჩინეთმა მისი პირველი სამხედრო ბაზა ქვეყნის ფარგლებს გარეთ 2017 წელს ჯიბუტში გახსნა, სადაც დღემდე სახალხო-განმანთავისუფლებელი არმიის მუდმივი გარნიზონი დგას. ბაზა სტრატეგიულად უმნიშვნელოვანეს სომალის ნახევარკუნძულზე მდებარეობს. ეს შესაძლებელს ხდის მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე დატვირთული საზღვაო მარშრუტის კონტროლს, რომელიც ადენის ყურეზე, ბაბ-ელ-მანდების სრუტეზე და წითელ ზღვაზე გადის. ამ მარშრუტის გავლით გადის ჩინეთის საექსპორტო საქონლის მნიშვნელოვანი ნაწილი დასავლეთის ქვეყნებში. თუმცა, ჯერჯერობით, ჩინეთის ოფიციალური პოზიცია ვაშინგტონის კონსენსუსის რადიკალურად განსხვავებულ ალტერნატივად წარმოდგენაა სამხედრო სფეროშიც – აშშ-ს ჰეგემონიის შედეგად რამდენიმე ასეული ამერიკული სამხედრო ბაზა ფუნქციონირებს მსოფლიოს უამრავ წერტილში.   გაგრძელდება თუ არა ეს ტენდენცია მუდმივად? ამაზე ჯოვანი არიგის და ჯონ მერშაიმერის თეორიული დებატი შეგვიძლია გავიხსენოთ. მერშაიმერი აგრესიული რეალისტია, რომელსაც აშშ–ისა და ჩინეთის სამხედრო დაპირისპირება გარდაუვლად მიაჩნია. თუმცა, ისტორია ჯერჯერობით არიგის ლოგიკას მიჰყვება, რაც გულისხმობს ეკონომიკური ძალაუფლებისა და სიმდიდრის ხარჯზე მოკავშირეების შეძენას და ახალი მსოფლიო წესრიგის შექმნას, რომელიც ჩინეთზე იქნება ორიენტირებული, მაგრამ არა აუცილებლად დომინირებული და გამყარებული მისი სამხედრო ძალითა (Arrighi, 2007:312) თუ იდეოლოგიურ-კულტურული ჰეგემონიით. ჩვენი რეგიონის შემთხვევაშიც, მიუხედავად სწრაფად პროგრესირებადი ეკონომიკური გავლენებისა, ფაქტობრივად წარმოუდგენელია ჩინეთმა რაიმე მნიშვნელოვანი იდეოლოგიური და კულტურული როლი შეითავსოს.   მეორე, დასავლური თუ სხვა საერთაშორისო კაპიტალთან შედარებით, ის მოქმედებს განსხვავებული ლოგიკით. მაგალითად, როგორც წესი, თუ სხვა საერთაშორისო კაპიტალი მეტ აქცენტს აკეთებს უშუალოდ მოგების სწრაფ მაქსიმიზაციაზე, ჩინური კაპიტალი, საჭიროებისამებრ, ამას გაცილებით მარტივად თმობს გეოპოლიტიკური, პოლიტიკური და სტრატეგიული ინტერესების სასარგებლოდ – იმისათვის, რომ მაქსიმალურად დიდხანს და სტაბილურად მოიკიდოს ფეხი ადგილობრივ ბაზარზე, მჭიდრო კავშირები გააბას ადგილობრივ პოლიტიკურ ელიტებთან და ა.შ. ამის გამო, ჩინური კაპიტალი ზოგიერთმა ავტორმა „მომთმენი კაპიტალის“ კატეგორიასაც მიაკუთვნა (Kaplan, 2021). ჩინური სახელმწიფო კომპანიები და ფინანსური ინსტიტუტები არიან, არა უბრალოდ თავისუფალი მოთამაშეები გლობალურ ბაზარზე, არამედ, პირველ რიგში, კონკრეტული სტრატეგიის გამტარები.   მესამე, გლობალური სამხრეთის მაგალითი გვეუბნება, რომ დასავლურ და ჩინურ კაპიტალს შორის განსხვავება ძალიან მცირეა ან თითქმის არ არსებობს შრომითი ექსპლუატაციის კუთხით. დაშვება, რომ სოციალისტური ქვეყნიდან წამოსული კაპიტალი აუცილებლად მაღალ ანაზღაურებას და უკეთეს შრომით პირობებს სთავაზობს მუშათა კლასს, საღ აზრსაა მოკლებული. ამის გადამოწმება არც თუ ისე რთულია, თუ იმ ქვეყნების მაგალითებს ჩავხედავთ, სადაც ერთსა და იმავე სექტორში ჩინური და არაჩინური საერთაშორისო კაპიტალი გვხვდება (მაგ. Lee, 2017). რა თქმა უნდა, მნიშვნელობს ის, თუ როგორი შრომითი უფლებები და რა ტიპის კლასობრივი წონასწორობა ხვდება კაპიტალს ადგილზე. ისიც ცხადია, რომ ნებისმიერი კაპიტალის მოქმედების პრინციპი ცენტრალურ აფრიკაში, შუა აზიაში და აღმოსავლეთ ევროპაში ერთნაირი ვერ იქნება, რამდენადაც ის იძულებულია გარკვეულწილად მაინც მოერგოს ადგილობრივ სოციალურ–პოლიტიკურ და კლასობრივ მოცემულობას.   4   ეს აზრი კი აჩენს შემდეგ კითხვას: მაშინ, როგორი სოციალური, პოლიტიკური და კლასობრივი მოცემულობა ხვდება ჩინურ კაპიტალს ადგილზე საქართველოში? ჩინეთის ინტერესებისა და კაპიტალის თავისებურებებთან ერთად, ამ ცვლადის ანალიზიც გადამწყვეტი მნიშვნელობისაა.   სამთავრობო პროპაგანდისტები ვადაგასულ და უშინაარსო მანტრებს გვიმეორებენ. არგუმენტი პრინციპში იგივეა, რითიც საქართველოში ბოლო 30 წლის განმავლობაში მიმდინარე ნეოლიბერალური კატასტროფის გასამართლებლად გამოგვიჭედეს ყურები: „შემოვა უცხოური ინვესტიციები და ეკონომიკა განვითარდება”. მერე რა, თუ ყველაზე უთანასწორო ქვეყანა ვიქნებით რეგიონში. მერე რა, თუ ჩვენი ბუნებრივი რესურსები საქართველოს მოქალაქეების კეთილდღეობას არ მოხმარდება და მისით მხოლოდ უცხოელი თუ ქართველი ოლიგარქები გამდიდრდებიან. მერე რა, თუ სკოლებში მოსწავლეები იშიმშილებენ. მერე რა, თუ ათიათასობით ჰექტარ ტყეებს ერთი ხელის მოსმით განვაკერძოებთ. მერე რა, თუ ქვეყნის მმართველები მაფიოზ მონოპოლისტებს და მევახშეებს მფარველობენ ან ხშირად, თავადვე არიან ისინი. მერე რა, თუ ამ ყველაფრის შედეგად ხალხი ქვეყნიდან მასიურად გაიქცა, ან გაქცევისთვის ემზადება. ზოგმა შესაძლოა ასეც გვიპასუხოს, რას ვიზამთ, საქართველოში ვცხოვრობთო. შედარებით სულელები იტყვიან კაპიტალიზმია ეგეთიო, ხოლო ცბიერები – რა დროს ეგაა, მთავარი ხომ ღირსება, სარწმუნოება და ტრადიციებიაო. ამასთან ერთად, ის ადამიანები, ვინც ამ მოცემულობას კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებდა და აყენებს, თუ ნაცების პროპაგანდის მიხედვით ‘რუსეთუმე’ ან ‘ბნელი’ იყო, ოცნების მიხედვით ‘ნაცი’ და ახლა უკვე – ‘უცხო ქვეყნის აგენტია’. აშკარაა, რომ აქაც, ამ ორი ძალის ყალბ წინააღმდეგობას გაცილებით მეტი აქვს საერთო, ვიდრე გასაყოფი.   მრავალი არგუმენტის ჩამოთვლა შეგვიძლია იმის საჩვენებლად, რომ თავისთავად, უცხოური კაპიტალი და ინვესტიციები არც ჰუმანიტარული დახმარებაა და არც ზეციური წყალობა. ზემოთაღწერილ კონტექსტში „დეკოლონიზაციაზე” ლაპარაკიც იმდენად სასაცილოა, რომ სავარაუდოდ, „ტრადიციების” და „ოჯახური ფასეულობების დაცვის” არგუმენტზე უფრო ადრე გაუვა ვადა. ამ კონტექსტში, „სუვერენულ” გეოპოლიტიკურ თამაშებში, რეალურად, იგულისხმება კომპრადორების, და არა მათი სავაჭრო ობიექტების – ხალხის, ქვეყნის თუ მისი ბუნების – სუვერენიტეტი. ჩვენთვის მთავარი სადავო საკითხია არაა ის, თუ ვისი და რამდენი კონტეინერი გაივლის ყოველწლიურად რომელიმე სატრანზიტო დერეფანში, ან რამდენი ტონა ცემენტი ჩამოისხმება ინფრასტრუქტურული პროექტების ასაშენებლად. ამ თემის ირგვლივ, მთავარი შეკითხვები მიემართება დოვლათის გადანაწილებას და საყოველთაო კეთილდღეობის გარანტიებს. მასზე პასუხი კი აშკარაა: განვითარების ნებისმიერი გეზი პირდაპირ, დაუყოვნებლივ და კონკრეტულად უნდა აისახოს საქართველოს მოსახლეობის უმრავლესობის ყოველდღიურ ცხოვრებაზე – სოციალურ უსაფრთხოებაზე (მინიმალური ანაზღაურების სტანდარტი, უმუშევრობის დაზღვევა და სხვ.) და ხელმისაწვდომობაზე აუცილებელ მატერიალურ საჭიროებებზე (საკვები, წამალი, საცხოვრებელი, კულტურული ცხოვრება). სხვა შემთხვევაში, ანუ ეროვნულისა და კლასობრივის შეკავშირების გარეშე, ნებისმიერი გზა, ჰესი თუ გეოპოლიტიკური სვლა იქნება ისეთივე ცარიელი, როგორც ზემოთნახსენები პროპაგანდისტული არგუმენტები ქვეყნის „განვითარების” შესახებ.     ბიბლიოგრაფია   Arrighi, G. (2007). Adam Smith in Beijing: Lineages of the Twenty-first Century. Verso.   Kaplan, S. (2021). Globalizing Patient Capital: The Political Economy of Chinese Finance in the Americas. Cambridge University Press. Lee, C. K. (2017). The Specter of Global China: Politics, Labor, and Foreign Investment in Africa. University of Chicago Press. Parks, B. C., Malik, A. A., Escobar, B., Zhang, S., Fedorochko, R., Solomon, K., Wang, F., Vlasto, L., Walsh, K. & Goodman, S. (2023). Belt and Road Reboot: Beijing’s Bid to De-Risk Its Global Infrastructure Initiative. Williamsburg, VA: AidData at William & Mary. Yan, X. (2011). Ancient Chinese Thought, Modern Chinese Power. Princeton University Press.